Belgesel Sinema Gerçeğinde Söylemleri Okumak: Michel Foucault’nun “Dispositif” Anlayışı Üzerinden Söylem Analizi

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 3, 1533 - 1555, 30.11.2025

Melek Özkar

https://doi.org/10.11616/asbi.1742558

Öz

Çalışma, filozof ve sosyolog Michel Foucault’nun ortaya koyduğu “dispositif” kavramına odaklanarak belgesellerde “dispositif”in sosyo-kültürel altyapısına dair nasıl bir gerçeklik yansıtıldığını tespit etmeyi amaçlamaktadır. Metodolojide, konuşmaların ve yazılı metinlerin hangi anlama işaret ettiğini belirlemeye çalışan söylem analizi yöntemi kullanılmıştır. Dünyanın En Zorlu Hapishaneleri belgesel serisinin ele alındığı çalışmanın bulgularına göre, belgeselde yansıtılan “dispositif”e, sosyolojik, psikolojik, ekonomik, kültürel, ahlâki, siyasi ve dini altyapılar kaynaklık etmektedir. Ayrıca belgesel serisi söylemlerinde çeşitli ülkelerin hapishanelerindeki toplumsal işleyişe yönelik benzer ve farklı gerçeklerin yansıtıldığı, dolayısıyla belgesel sinemanın gerçeği yansıtmasında söylemlerin oldukça etkili olduğu sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Belgesel Gerçekliği , Michel Foucault , Dispositif , Söylem Analizi , Dünyanın En Zorlu Hapishaneleri

Reading Discourses in Documentary Cinema Truth: An Analysis of Discourse Through Michel Foucault’s Understanding of “Dispositif”

Öz

The study aims to determine what kind of reality is reflected in documentaries regarding the socio-cultural infrastructure of the “dispositif” by focusing on the concept of “dispositif” put forward by philosopher and sociologist Michel Foucault. The methodology used is discourse analysis, which attempts to determine what meanings are indicated by conversations and written texts. According to the findings of the study, which examines the documentary series The World’s Toughest Prisons, the “dispositif” reflected in the documentary is based on sociological, psychological, economic, cultural, moral, political and religious infrastructures. In addition, it was concluded that the discourses of the documentary series reflect similar and different realities about the social functioning of prisons in various countries, and therefore, discourses are very effective in reflecting the reality of documentary cinema.

Anahtar Kelimeler

Documentary Truth , Michel Foucault , Dispositif , Discourse Analysis , Inside The World’s Toughest Prisons

Teşekkür

I would like to sincerely thank my dear friend Lecturer İsmail İrtem for his contribution to the English translation of the research. Araştırmanın İngilizce çevirisine katkılarından dolayı değerli dostum Öğretim Görevlisi İsmail İrtem'e içtenlikle teşekkür ederim.

Kaynakça

• Agamben, G. (2012). Dispositif Nedir? / Dost, 1. Baskı, (Çev.: E. Dedeoğlu), İstanbul: MonoKL Yayınları.
• Akbulut, N. T. (2018), Belgesel Gerçekliği Yeniden Kurar, (Ed.: N. Pembecioğlu), Belgesel Film Üstüne Yazılar, 2. Baskı, p.84-86, Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
• Anger, J. & Lee, K. B. (2023), Suture Goes Meta: Desktop Documentary and its Narrativization of Screen- Mediated Experience, Quarterly Review of Film and Video, 40(5), p.595-622.
• Aras, K. (2023), Michel Foucault’da “Sözce” Kavramının Deleuzecü Analizi, Posseible: Felsefe Dergisi, 12(2), p.180-200.
• Artuk, M. E. & Alşahin, M. E. (2015), Hapis Cezalarının ve Cezaevlerinin Tarihi, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, 21(2), p.297-338.
• Aufderheide, P. (2007), Documentary Film: A Very Short Introduction, Oxford: Oxford University Press.
• Beattie, K. (2004), Documentary Screens: Non-fiction Film And Television, 1st ed., Hampshire: Palgrave Macmillan.
• Bentham, J. (2008), Panoptikon ya da Gözetim-evi. (Ed.: B. Çoban ve Z. Özarslan), Panoptikon: Gözün İktidarı, 1. Baskı, (Çev. Z. Özarslan), İstanbul: Su Yayınları.
• Bert, J.-F. (2020), Foucault, 1. Baskı, (Çev.: E. Ataseven), İstanbul: Sel Yayıncılık.
• Bircan, U. (2016), Michel Foucault'da Dil ve Söylem, SBARD, 14(28), p.85-106.
• Boliari, N., & Topyan, K. (2007), Conceptualizing Institutions and Organizations: A Critical Approach, Journal of Business & Economic Research, 5(1), p. 1-10.
• Buckland, W. (2018), Sinemayı Anlamak, 1. Baskı, (Çev.: T. Göbekçin), İstanbul: Hayalperest Yayınevi.
• Cereci, S. (2022), Belgesel Yapımı, Ankara: İksad Yayınevi.
• Coles, R. (1997), Doing Documentary Work, Oxford: Oxford University Press.
• Çelebi, V. (2013), Michel Foucault'da Bilgi, İktidar ve Özne İlişkisi, Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, 5(1), p.512-523.
• Deleuze, G. (1985), Sur Foucault Les Formations Historiques, https://www.webdeleuze.com/textes/267, (Erişim Tarihi: 25.01.2025).
• Demir, Ö. (2005), Sosyal Kuralların Mantığı. (Ed.: C. C. Aktan), Kurallar, Kurumlar ve Düzen: Kurallar ve Kurumların Sosyolojik Temelleri. Ankara: SPK Yayını.
• Demirarslan, D., Demirarslan, S. ve Demirarslan, O. (2023), Mimarlikta İnce Yapı: Temel Kavramlar ve İlkeler, (Ed.: D. Demirarslan), Ankara: İKSAD Yayınevi.
• Demirtaş, T. (2004), Hürriyet Bağlayıcı Cezaların ve Cezaevlerinin Evrimi, (Ed.: E. G. Naskali & H. O. Altun), Hapishane Kitabı, 1. Baskı, p. 3-40, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Dijk, T. V. (2003), Söylem ve İdeoloji: Çokalanlı Bir Yaklaşım, (Ed.: B. Çoban, & Z. Özarslan), Söylem ve İdeoloji: Mitoloji, Din, İdeoloji, 1. Baskı, (Çev.: N. Ateş), p.13-112, İstanbul: Su Yayınları.
• Doğan, F. K. (2009), Cezanın Amacı ve Hapis Cezası, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Duman, S. (2018), Söylem Araştırması: Kuramlar-Yöntemler-Çözümlemeler, Eskişehir: Dorlion Yayınları.
• Duncum, P. (2017), Söylem Analizini Tanımlama, (Ed.: S. D. Bedir Erişti), Görsel Araştırma Yöntemleri: Teori, Uygulama ve Örnek, 2. Baskı, p.37-55, Ankara: Pegem Akademi.
• Eksen, K. (2012), Önsöz: Foucault ve Bilme Olayları, Bilme İstenci Üzerine Dersler: College De France Dersleri (1970-1971), 1. Baskı, p.ix-xxi, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Fairclough, N. (2003), Söylemin Diyalektiği, (Ed.: B. Çoban, & Z. Özarslan), Söylem ve İdeoloji: Mitoloji, Din, İdeoloji, 1. Baskı, (Çev.: B. Çoban), p.173-184, İstanbul: Su Yayınları.
• Foucault, M. (1987), Michel Foucault: Söylemin Düzeni, 1. Baskı, (Çev.: T. Ilgaz), İstanbul: Hil Yayın.
• Foucault, M. (1992), Hapishanenin Doğuşu, 6. Baskı, (Çev.: M. A. Kılıçbay), Ankara: İmge Kitabevi.
• Foucault, M. (1999), Bilginin Arkeolojisi, 3. Baskı, (Çev.:V. Urhan), İstanbul: Birey Yayıncılık.
• Foucault, M. (2002), Toplumu Savunmak Gerekir, 1. Baskı, (Çev.: Ş. Aktaş), İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık.
• Foucault, M. (2006), Kliniğin Doğuşu, 2. Baskı, (Çev.: İ. M. Uysal), Ankara: Epos Yayınları.
• Foucault, M. (2007), Cinselliğin Tarihi, 2. Baskı, (Çev.: H. U. Tanrıöver), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Foucault, M. (2011a), Entelektüelin Siyasi İşlevi: Seçme Yazılar 1, 3. Baskı, (Çev.: I. Ergüden, O. Akınhay & F. Keskin), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Foucault, M. (2011b), Büyük Kapatılma: Seçme Yazılar 3, 3. Baskı, (Çev.: I. Ergüden & F. Keskin), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Foucault, M. (2011c), Felsefe Sahnesi: Seçme Yazılar 5, 2. Baskı, (Çev.: I. Ergüden), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Foucault, M. (2012), Bilme İstenci Üzerine Dersler: College De France Dersleri (1970-1971), 1. Baskı, (Çev.: K. Eksen), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Foucault, M. (2013), Güvenlik, Toprak, Nüfus: Collége De France Dersleri (1977-1978), 1. Baskı, (Çev.: F. Taylan), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Foucault, M. (2014), Özne ve İktidar: Seçilmiş Yazılar 2, 4. Baskı, (Çev.: I. Ergüden & O. Akınhay), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Gambetti, Z. (2012), Foucault'dan Agamben'e Olağanüstü Halin Sıradanlığına Dair Bir Yanıt Denemesi, (Ed., Ş. Öztürk), Cogito: Michel Foucault (70-71), p.21-38, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Göksel, H. (2012), Michel Foucault'da İktidar Kurma Pratikleri: Türkiye'de Kadın Bedenini, Namus'u ve Şiddeti Yeniden Düşünmek, (Ed.:, Ş. Öztürk), Cogito: Michel Foucault (70-71), p.344-370, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Gözler, K., & Kaplan, G. (2018), İdare Hukuku Dersleri, 20. Baskı, Bursa: Ekin Kitabevi Yayınları.
• Günay, D. (2018), Söylem Çözümlemesi, 2. Baskı, İstanbul: Papatya Yayıncılık Eğitim.
• Hamann, J., Maesse, J., Scholz, R., & Angermuller, J. (2019), The Academic Dispositif: Towards a Context- centred Discourse, (Ed.:, R. Scholz), Quantifying Approaches to Discourse for Social Scientists, 1st ed, p.51-87, Cham: Palgrave Macmillan.
• Keskin, F. (2014), Özne ve İktidar, Özne ve İktidar: Seçme Yazılar 2, 4. Baskı, p.11-24, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Kızmaz, Z. (2007). Cezaevinin ve Hapsetmenin Suçu Engellemedeki Etkisi, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (17).
• Kiss, M. (2021), Desktop documentary: From artefact to artist(ic) emotions, European Journal of Media Studies, 10(1), p. 99-119.
• Kocaman, A. (2009), Dilbilim Söylemi, (Ed.:, A. Kocaman), Söylem Üzerine, 3. Baskı, p.1-11, Ankara: ODTÜ Yayıncılık.
• Koloş, U. (2015), Foucault, İktidar ve Hukuk: Modern Hukukun Soybilimi, 1. Baskı, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Kuban, D. (2016), Mimarlık Kavramları Tarihsel Perspektif İçinde Mimarlığın Kuramsal Sözlüğüne Giriş, 2. Baskı, İstanbul: Yem Yayın.
• Musburger, R. B. (2007), An Introduction to Writing for Electronic Media: ScriptWriting Essentials Across the Genres, Amsterdam: Focus Press.
• Nichols, B. (2017), Belgesel Sinemaya Giriş, 1. Baskı, (Çev.: D. Eruçman), İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Nichols, B. (2021), Kanıt Sorunu: Retoriğin Gücü ve Belgesel Sinema, (Ed.:, B. Winston), Belgesel Sinema Kitabı, 1. Baskı, p.85-97, (Çev.: E. Engin), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• North, D. C. (1990), Institutions, Institutional Change and Economik Performance, 1st ed, Cambridge: Cambridge University Press.
• Ocak, E. (2022). Dijital Belgeselin Kurucu Unsurları Bağlamında Etkileşimli Belgesel ve Belgeselci, sinecine, 13(3), p.05-42.
• Özbek, V. Ö. (2019a), İnfaz Hukukunun Temel Esasları, (Ed.: H. Karakehya & O. E. Taşkın), İnfaz Hukuku, p.2-27, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Özbek, V. Ö. (2019b), İnfazın Genel Şartları ve Cezalar, (Ed.: H. Karakehya & O. E. Taşkın), İnfaz Hukuku, p.28-57, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Özsoy, M. (2018), Foucaultcu Bir İktidar Analizi: Türkiye’de Hapishanelerde İletişimsel Süreçler, Galatasaray Üniversitesi İletişim Dergisi (28), p.257-277.
• Öztürk, S. (2012), Mekân ve İktidar: Filmlerle İletişim Mekânlarının Altpolitikası, Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Özüdoğru, M. (2016), Eleştirel Söylemden Eleştirel Okumaya, 1. Baskı, Ankara: Anı Yayıncılık.
• Revel, J. (2012), Foucault Sözlüğü, 1. Baskı, (Çev.: V. Urhan), İstanbul: Say Yayınları.
• Rose, G. (2001), Visual Methodologies, 1st ed., London: SAGE Publications.
• Roth, L. M. (2006), Mimarlığın Öyküsü Öğeleri, Tarihi ve Anlamı, 3. Baskı, (Çev.: E. Akça), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Rotha, P. (2000), Belgesel Sinema,1. Baskı, (Çev.: İ. Şener), İstanbul: İzdüşüm Yayınları.
• Salman, S. (2020), Belgesel Türünde Katılımcı Biçem: Inside the World's Toughest Prisons Programı Örneği, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi(108), p.394-403.
• Sancar, S. (2005), Söylem, (Ed.:, F. Başkaya), Kavram Sözlüğü: Söylem ve Gerçek, 1. Baskı, p.579-586, Ankara: Özgür Üniversite.
• Sat, G. (2019), Michel Foucault'da İktidar ve Beden İlişkisi Üzerine Bir İnceleme, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Saygılı, A. (2004), Mikro-İktidarin Bir Fiziği: Hapishane, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 53(2), p.177- 196.
• Scholz, R. (2019). Understanding Twenty-First-Century Societies Using Quantifying Text-Processing Methods, (Ed.:, R. Scholz), Quantifying Approaches to Discourse for Social Scientists, p. 3-21, Cham: Palgrave Macmillan.
• Sözen, E. (2017), Söylem: Belirsizlık, Mübadele, Bilgi/güç ve Refleksitive, 1. Baskı, İstanbul: Profil Kitap.
• Şeker, M., & Bulduklu, Y. (2018), Kurum Kültürü ve Değerler. (Ed.: M. Şeker, Y. Bulduklu ve B. Dilmaç) KurumlardaDeğerler, p.15-30, Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Kültür Yayınları.
• Toprak, Ö. (2022). Dijital Dönemde Belgesel Film Yapımındaki Yenilikler Üzerine Bir Değerlendirme, Medya ve Kültür, 2(2), p.184-207.
• Türkkahraman, M. (2009), Teorik ve Fonksiyonel Açıdan Toplumsal Kurumlar ve Kurumlararası İlişkilier, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 14(2), p.25-46.
• Ulutak, N. (1988), Belgesel Sinemanın Temel Özellikleri ve Tarih Felsefesi Açısından Belgesel Sinemada Gerçeklik, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
• Uyanık, M. Z. (2017), Batı ve Doğu Kültüründe Hapishane, Mizanü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi, (4), p. 87-134.
• Yıldırım, A. & Şimşek, H. (2018), Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, 11. Baskı, Ankara: Seçkin Yayıncılık.
• Yılmaz, E. (1986), Hukuk Sözlüğü, 3. Baskı, Ankara: Seçkin Kitabevi.
• Yılmaz, E., & Aydın, T. (2023), Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon Tarihçesi, Cumhuriyetin 100. Yılında Tıp Dalları Tarihçesi, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri.
• Yurtsever, U. B. T. & Taneri, E. (2022). Etkileşimli Belgesellerde Kullanıcı Deneyimi ve Gerçeklik Algısı, Tykhe, 7(3), p. 223-245.