Bağımlılıkla Mücadelede Din Öğretim Programları ve Ders Kitaplarının Rolü

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 3, 1621 - 1646, 30.11.2025

Fatma Doğangün , Seyyid Sancak , Murat Kobya

https://doi.org/10.11616/asbi.1742578

Öz

Bu araştırmada, Din Öğretim Programları ve ders kitaplarının bağımlılıkla mücadeledeki rolü incelenmiştir. Bu kapsamda, bağımlılık konusuna ne düzeyde yer verildiği, içeriklerin hedeflere katkısı, mesajların niteliği ile etkinlik ve alıştırmaların farkındalık kazandırmadaki yeterliliği değerlendirilmiştir. Araştırma, nitel araştırma yöntemlerinden betimsel desen kullanılarak gerçekleştirilmiş, Din Öğretim Programları ve ders kitaplarında bağımlılıkla mücadeleye yönelik içeriklerin incelenmesinde içerik analizi tekniği kullanılmıştır. Elde edilen bulgular doğrultusunda, ilgili öğretim programlarında bağımlılıkla ilgili doğrudan ve dolaylı kazanımlara yer verildiği, ancak bu kazanımların büyük ölçüde bilişsel alana yönelik olduğu, duyuşsal alana hitap eden kazanımların ise oldukça sınırlı kaldığı tespit edilmiştir. Ayrıca ilgili program ve ders kitaplarında bağımlılık konusunun daha çok sigara, alkol, uyuşturucu ve kumar gibi maddesel bağımlılık türleri çerçevesinde ele alındığı; bağımlılığın dijital, psikolojik ve davranışsal boyutlarının yeterince yansıtılamadığı anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi , Bağımlılık , Din Öğretim Programları ve Ders Kitapları , Bilişsel ve Duyuşsal Kazanımlar.

The Role of Religious Education Programs and Textbooks in Fighting Against Addiction

Öz

This research examines the role of Religious Education Programs and textbooks in combating addiction. This research evaluates the extent to which addiction is addressed, the contribution of the content to the objectives, the quality of the messages, and the adequacy of activities and exercises in raising awareness. The research was conducted using a descriptive design, a qualitative research method, and content analysis was employed to examine the content of Religious Education Programs and textbooks aimed at combating addiction. The findings indicate that while these programs include direct and indirect learning outcomes related to addiction, these outcomes are largely cognitive, while those addressing the affective domain are quite limited. In addition, it is understood that the subject of addiction in the relevant programs and textbooks is mostly discussed within the framework of material addiction types such as cigarettes, alcohol, drugs and gambling, and that the digital, psychological and behavioral dimensions of addiction are not adequately reflected.

Anahtar Kelimeler

Religious Education , Addiction , Religious Education Programs and Textbooks , Cognitive and Affective Learning Outcomes.

Kaynakça

• Abu Dawud. (1992). es-Sünen. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Açık, A., Macit, A., Menküç, D., Dirlik, E. E., Paksoy, H. B., Yiğit, H. and Beyazal, M. (2021a). Ortaokul ve İmam Hatip Ortaokulu Temel Dini Bilgiler (İslam 2) Ders Kitabı. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Açık, A., Karataş, V. and Yılmaz, M. (2021b). Ortaöğretim Temel Dini Bilgiler İslam 2 Ders Kitabı. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Akkaş, İ. (2019). Teknoloji Bağımlılığı. Konya Eğitim Yayınevi.
• Akkaya, V., Saraç, A. and Durak, M. B. (2022). Ortaokul ve İmam Hatip Ortaokulu Peygamberimizin Hayatı Ders Kitabı 5. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Akseki, A. H. (1970). İslam Dini. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Aksu, A. B. (1998). Gençlik Döneminde Görülen Zararlı Alışkanlıklar ve Din Eğitimi. (Unpublished Master’s Thesis). Uludağ University Social Sciences Institute, Bursa.
• Amerikan Psikiyatri Birliği (APA). (2013). Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal Elkitabı DSM-V: Tanı Ölçütleri Başvuru Elkitabı, (Trans.: E. Köroğlu), 5. Baskı, Ankara: Hekimler Yayın Birliği.
• Apak, İ., Dilekçi, F., Efe, F. and Kara, H. (2018). Ortaöğretim Peygamberimizin Hayatı Ders Kitabı 9. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Arslandağı, Murat. (2015). Ortaokul Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı ile Temel Dini Bilgiler Dersi Öğretim Programının Karşılaştırılması. (Unpublished Master’s Thesis). Dokuz Eylül University Social Sciences Institute, İzmir.
• Arvas, F., Efe, F. and Kara, H. (2019). Ortaokul ve İmam Hatip Ortaokulu Peygamberimizin Hayatı Ders Kitabı 6. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, https://dogm.eba.gov.tr/panel/upload/etkilesimli/pdf/pey06.pdf (Access Date: 26 December 2023).
• Aydın, Fatih. (2017). Teknoloji Bağımlılığının Sınıf Ortamında Yarattığı Sorunlara İlişkin Öğrenci Görüşleri. (Unpublished Master’s Thesis). Ankara University Institute of Educational Sciences, Ankara.
• Babacan, M. E. (2016). Sosyal Medya Kullanım Alanları ve Bağımlılık İlişkisi. Addicta: The Turkish Journal On Addictions, 3/1, p.7-28.
• Babor, T.F., Hofmann, M. and Delboca, F.K. (1992). Types of alcoholics, I: Evidence for an empirically derived typology based on indicators of vulnerability and severity. Archives of General Psychiatry 49, p.599-608.
• Bardakoğlu, A. (2002). Kumar. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. v.26, p.364-367. Ankara: TDV Yayınları.
• Başyiğit, P. (2021). Madde Bağımlılarının Maddeyi Bırakma Sürecinde Dinî Tutum ve Davranışları Üzerine Sosyolojik bir Araştırma: Bursa GADEM Örneği. (Unpublished Master’s Thesis). Uludag University Social Sciences Institute, Bursa.
• Bektaş, A, Pesen, M. N., Özyurt, S. and Özüdoğru, F. (2021a). Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitabı 9. https://dogm.eba.gov.tr/panel/upload/kitap/dkab9/dkab9.pdf (Access Date: 19 December 2023).
• Bektaş, A., Soydaş, D., Özüdoğru, F., Pesen, M. N., Nayir, S., Özyurt, S., Kırman, S. and Uysal, T. (2021b). Ortaokul ve İmam Hatip Ortaokulu Temel Dini Bilgiler (İslam 1). Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Bilge, F. (2012). Bir Grup İlköğretim Öğrencisinde Bilgisayara Yönelik Bağımlılık Eğilimi Değerlendirmesi. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 43/1, p.96-105.
• Bilmen, Ö. N. (2010). Büyük İslam İlmihali. İstanbul: Çelik Yayınevi.
• Boran, Mustafa. (2017). Tütün/Sigara ve Kât Gibi Zararlı Maddelerin Dini Hükmü İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 29, p.425-455.
• Budak, Selçuk. Psikoloji Sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 2000.
• Bukhârî. (1992). el- Câmi’u-Sahih. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Çevik, M. (2022). Bir Sosyal Problem Olarak Uyuşturucu Bağımlılığı. Sosyolojik Düşün, 7/2, p.185-203.
• Çoban, M. (2016). Uyuşturucu Madde Bağımlılığı ile Mücadelede Manevi Danışmanlık ve Rehberlik Uygulamalarının Yeri ve Önemi: İstanbul Örneği. (Eds.: A. Ayten, M. Koç and N. Tınaz), Manevi Danışmanlık ve Rehberlik (Cilt-II), p.127-141, İstanbul: Dem Yayınları.
• Demet, M. (2009). Patolojik Kumar Oynama. Turkiye Klinikleri Journal of Psychiatry Special Topics, 2/1, p.35-45.
• Demir, Ö. (2014). Din Eğitiminde Alışkanlık Bilinci. EKEV Akademi Dergisi, 60, p.73-96.
• Demir, T. (2008). Sigara Bağımlılığı. (Eds.: M. Uğur, İ. Balcıoğlu and N. Kocabaşoğlu). Türkiye’de Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar Sempozyumu Kitabı, p.231-238, İstanbul: İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi.
• DİB, İslam İlmihali İslam ve Toplum II. (2002). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Dinç, M. (2015). Teknoloji Bağımlılığı ve Gençlik. Gençlik Araştırmaları Dergisi, 3/3, p.31-65.
• Din İşleri Yüksek Kurulu. (2019). Sigara içmenin dini hükmü nedir? https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap- Ara/1387/sigara-icmenin-dini-hukmu-nedir (Access Date: 13 December 2023).
• Doğan, R. and Ege, R. (2016). Din Eğitimi. 4th Edition, Ankara: Grafiker Yayınları.
• Dönmez, T. N. (2013). Teknoloji ve Dinî Değerler İlişkisi: Değer Merkezli Bir Değerlendirme. I. Türkiye Lisansüstü Çalışmaları Kongresi Bildiri Kitabı. p.81-94. İstanbul.
• Edwards, G. and Gross, M.M. (1976). Alcohol dependence: Provisional description of a clinical syndrome. British Medical Journal 1/6017, p.1058-1061.
• Edwards, G., Arif, A. and Hodgson, R. (1981). Nomenclature and classification of drug- and alcohol-related problems: A WHO memorandum. Bulletin of the World Health Organization 59, p.225-242.
• Ercan, H. (2013). Bağımlılık Tedavisinde Egzersiz Terapisi. Ankara: Nobel Yayınları.
• Eroğlu, M. (2023). Ders Kitaplarında Bağımlılık: Ortaokul Ders Kitapları Üzerine Bir İçerik Analizi. (Unpublished Master’s Thesis). Yıldırım Beyazıt University Institute of Health Sciences, Ankara.
• Griffiths, M. D., (1995). Technological Addictions. Clinical Psychology Forum, 76/76, p.14-19.
• Güneş, A. (2017). Din Öğretimi Materyalleri. İstanbul: Değerler Eğitim Merkezi Yayınları.
• Gürültü, E. (2016). Lise Öğrencilerinin Sosyal Medya Bağımlılıkları ve Akademik Erteleme Davranışları Arasındaki İlişkinin İncelenmesi. (Unpublished Master’s Thesis). Marmara University Institute of Educational Sciences, İstanbul.
• Gürsu, O. (2017). Madde Bağımlılığı ve Din: HİGED Örneği. Addicta: The Turkish Journal on Addictions, 5/1, p.37- 54.
• Gürsu, O. (2018). Bağımlılık ve Din: Nöropsikolojik Bir Yaklaşım. İstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları.
• Güz, G. and Güz, H. (2017). Patolojik Kumar Bağımlılığında Davranışsal İnhibisyon. Current Addiction Research, 1/2, p.65-71.
• Işık, H. (2015). İnanç ve Maneviyatın Rehberliğinde Suç Azalımının İngiltere ve Türkiye’de Karşılaştırmalı Olarak Değerlendirilmesi. (Ed.: D. Özyörük), Türkiye'de Denetimli Serbestlik 10. Yıl Uluslararası Sempozyumu, p.340-351. Ankara.
• Kalender, B. (2021). 15-18 Yaş Ergenlerde Anne Babaya Bağlanmanın Akıllı Telefon Bağımlılığı Üzerindeki Etkisinin ve Duygu Düzenlemenin Aracı Rolünün İncelenmesi. (Unpublished Master’s Thesis). Arel University, Institute of Graduate Education, İstanbul.
• Kalkınma Bakanlığı, On Birinci Kalkınma Planı (2019-2023). (2018). Sağlıklı Yaşam ve Bağımlılıkla Mücadele Çalışma Grubu, Bağımlılıkla Mücadele Alt Çalışma Grubu Raporu, Ankara.
• Kalyoncu, Ö. A., Pektaş, Ö. and Mırsal, H. (2003). Patolojik Kumar Oynama: Biyopsikososyal Yaklaşım. Bağımlılık Dergisi, 4, p.76–80. https://www.umutkoprusu.org/haberler/patolojik-kumar-oynama-biyopsikososyal- yaklasim (Access Date: 01 June 2025).
• Kasapoğlu, A. (2005). Psiko-Sosyal ve Metafizik Açıdan Kumar. Tabula Rasa Felsefe&Teoloji, 5/13, p.187-204.
• Kavuran, T. and Batar, H. (2019). İnteraktif Medyada Duyguların Göstergesel Aktarımı; Emojiler. İnönü Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 8/1, p.308-320.
• Kaya, H. (2021). Teknoloji Bağımlılığı ve Sosyal Kimlik Oluşumu Üzerine Kültürel Bir Araştırma (Unpublished Master’s Thesis). Aydın University Institute of Graduate Education, İstanbul.
• Kaymal, B. (2020). Okul Öncesi Öğretmenlerinin Dijital Bağımlılıklarının İncelenmesi. (Unpublished Master’s Thesis). Yıldız Teknik University and Aydın University Institute of Education and Social Sciences, İstanbul.
• Koçak, M., İzmit, S., Erkılıç, S., Gül, Y. and Kilci, Y. M. (2019). Ortaöğretim Peygamberimizin Hayatı Ders Kitabı 12. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Konaklı, N., Çınar, H and Emiroğlu, S. (2019). Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitabı10. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Kubanç, Y. and Özmen, F. (2013). Liselerde Madde Bağımlılığı – Mevcut Durum ve Önerilere İlişkin Okul Müdürleri ve Öğretmenlerin Bakış Açıları. Journal of Turkish Studies, 8/3, p.357-382.
• Kur’ân-ı Kerim ve Açıklamalı Meâli. (2009). 2nd Edition. (Trans.: H. Karaman, A. Özek, İ. K. Dönmez, M. Çağrıcı, S. Gümüş and A. Turgut). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Macit, S. (2022). Ortaokul ve İmam Hatip Ortaokulu Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitabı 6. Ankara: Fcm Yayıncılık.
• Maden, A. (1991). Alkolizm Psikosomatiği ve Kültürel Nitelikleri. Ankara Üniversitesi Dil, Tarih ve Coğrafya Fakültesi Dergisi, 35/2, p.1-10.
• Martı, H. (2018). Dinî ve Ahlâkî Boyutlarıyla Teknoloji Bağımlılığı. Diyanet İlmî Dergi, 54, p.107-120.
• MEB. (2018a). Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı (İlkokul 4 ve Ortaokul 5, 6, 7 ve 8. Sınıflar), Ankara.
• MEB. (2018b). Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı (Ortaöğretim 9, 10, 11 ve 12. Sınıflar). Ankara.
• MEB. (2018c). Ortaokul ve İmam Hatip Ortaokulu Peygamberimizin Hayatı Dersi Öğretim Programı, Ankara.
• MEB. (2018d). Ortaöğretim Peygamberimizin Hayatı Dersi Öğretim Programı, Ankara.
• MEB. (2018e). Ortaokul ve İmam Hatip Ortaokulu Temel Dini Bilgiler (İslam 1- 2) Dersi Öğretim Programı, Ankara.
• MEB. (2018f). Ortaöğretim Temel Dini Bilgiler İslam (1- 2) Dersi Öğretim Programı, Ankara.
• Muslim. (1992). el- Camiu’s-Sahih. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Nayir, S., Yılmaz, M., Karataş, V., Pesen, M. N. and Özüdoğru, F. (2018). Ortaöğretim Temel Dini Bilgiler (İslam 1) Ders Kitabı. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Nayir, S., Açık, A., Beyazal, M. and Paksoy, H. B. (2021). Ortaokul Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitabı 8. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Nesai. (1992). es-Sünen. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Ögel, K. (2018). Bağımlı Aileleri için Rehber Kitap. 5th Edition. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Ögel, K. (2023). Sigara, Alkol, Uyuşturucu ve Diğer Bağımlılıklar. Madde Kullanımı ve Bağımlılığın Nedenleri p.1- 44. http://www.ogelk.net/dosyadepo/etyoloji.pdf (Access Date: 12 October 2023).
• Özen, Ş. (2012). Tütün. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. v.42, p.5-9. Ankara: TDV Yayınları.
• Özyazıcı, A. (2017). Alkollü İçkiler Sigara ve Madde Bağımlılığı. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Peker, H. (1997). Teknolojik Gelişmeler ve İslam Ahlakı. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9/9, p.29-34.
• Peker, H. (2016). Din Psikolojisi. İstanbul: Çamlıca Yayınları.
• Şahin, C. (2021). Çocukları Tehdit Eden Zararlı Alışkanlıklar ve Bağımlılıklar: Teknoloji Bağımlılığı. Uluslararası Mevlid-i Nebi Sempozyumu Peygamberimiz ve Çocuk. p.855-877. İzmir: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Şimşek, Eyüp. (2012). İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitapları “Ahlak” Öğrenme Alanlarının İncelenmesi. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 38, p.189-214.
• Tarhan, N. and Nurmedov, S. (2021). Bağımlılık Sanal veya Gerçek Bağımlılıkla Başa Çıkma. 5th Edition. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Tekin, M. (2016). Din Sosyolojisi. İstanbul: Rağbet Yayınları.
• Titiz, C., Öztürk, İ., Uysal, S. and Çakmak, Y. (2019). Ortaöğretim Peygamberimizin Hayatı Ders Kitabı 10. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• TUBİM, Türkiye Uyuşturucu ve Uyuşturucu Bağımlılığı İzleme Merkezi. (2018). 2018 Türkiye Genel Nüfusta Tütün, Alkol ve Madde Kullanımına Yönelik Tutum ve Davranış Araştırması Raporu. Ankara.
• Turan, İ. (2013). Gençlik Döneminde Görülen Ahlaki Sorunlar Karşısında Din Kültürü ve Ahlak Bilgisinin Yeri. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 40, p.271-293.
• TÜİK, Türkiye İstatistik Kurumu. (2016). Türkiye Sağlık Araştırması 2016. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index? p=Turkey-Health-Survey-2016-24573 (Access Date: 9 November 2023)
• TÜİK, Türkiye İstatistik Kurumu. (2022). Türkiye Sağlık Araştırması 2022. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index? p=Turkiye-Saglik-Arastirmasi-2022-49747 (Access Date: 9 November 2023)
• Tümer, G. (1994). Din. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. v.9, p.312-320. Ankara: TDV Yayınları.
• Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, T.C. Resmi Gazete, sayı: 17863, 9 Kasım 1982.
• Türkmen, G. (2021). Teknoloji Bağımlılığı ve Bağımlılığın Tükettiği Kimlikler. (Unpublished Master’s Thesis). Fırat University Social Sciences Institute, Elazığ.
• UNODC, BM Uluslararası Uyuşturucu ve Suç Ofisi. (2023). 2023 Dünya Uyuşturucu Raporu. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/bm-dunya-genelinde-2021de-her-17 kisiden-birinin uyusturucu- kullandigini bildirdi/2931084#:~:text=BM%20Uluslararas%C4%B1%20Uyu%C5%9Fturucu%20ve 20Su%C3%A7,birinin%20uyu%C5%9Fturucu%20kulland%C4%B1%C4%9F%C4%B%20ifade%20edildi. (Access Date: 9 November 2023).
• Uygur, A. B. (2022). Kumar Oynama Bozukluğunun Davranışsal İnhibisyon- Aktivasyon Sistemleri ve Sosyodemografik Etkenler ile İlişkisi. KSÜ Tıp Fakültesi Dergisi, 17/1, p.36-45.
• Uysal, E. (2005). Dindarlığın Ahlâkî Temeli Üzerine Bazı Düşünceler. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 14/1, p.41-59.
• Uzbay, İ. T. (2015). Madde Bağımlılığı Tüm Boyutlarıyla Bağımlılık ve Bağımlılık Yapan Maddeler. İstanbul: İstanbul Tıp Yayınevi.
• Ünal, A. (2015). Sosyal Medya Bağımlılığı: Üniversite Öğrencileri Üzerine Bir Araştırma. (Unpublished Doctoral Thesis). Marmara University Social Sciences Institute, İstanbul.
• YEDAM, Yeşilay Danışmanlık Merkezi. Kumar Bağımlılığı. https://www.yedam.org.tr/kumar-bagimliligi (Access Date: 16 November 2023).
• YEŞİLAY, Türkiye Yeşilay Cemiyeti. Dünyayı Etkisi Altına Alan Gizli Tehlike: Sanal Kumar. https://www.yesilay.org.tr/tr/haberler/dunyayi-etkisi-altina-alan-gizli-tehlike sanal-kumar (Access Date: 17 November 2023).
• Yılmaz, F. Tütün. (2012). Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. v.42 p.1-4. Ankara: TDV Yayınları.
• Yılmaz, F., Doğan, H. İ., Özkan, S. and Öztürk, Y. (2019). Ortaokul ve İmam Hatip Ortaokulu Peygamberimizin Hayatı Ders Kitabı 7. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Yılmaz, F., Doğan, H. İ., Özkan, S. and Öztürk, Y. (2022). Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitabı 12. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Yiğit, H., Doğan, E., Kırman, S., Özüdoğru, F. and Menküç, D. (2021a). İlkokul Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitabı 4. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Yiğit, H., Açık, A., Doğan, E., Dirlik, E. and Macit, A. (2021b). Ortaokul Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitabı 5. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.