Bizans İmparatorluğu’nun XI. ve XII. yüzyılda Orduyu Kurtarma Çabaları: Pronoia Sistemi

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 2, 31 - 47, 28.07.2025

Kazım Doğan , Fatma Çapan

Öz

Bizans İmparatorluğu XI. yüzyılda içinde bulunduğu mali ve askeri kriz durumundan kurtulmak amacıyla yeni yollar arayışına girmiştir. Bu arayış neticesinde İmparatorluk mülklerinin ve gelirlerinin belirli kimselere ömrü boyunca olmak ve karşılığında askerlik hizmeti vermek şartıyla verildiği, asker-arazi temelli bir yapı olan pronoia sistemi ortaya çıkmıştır. Bu çalışmanın amacı İmparatorluğun içinde bulunduğu mali ve askeri durumun ordu sistemlerine yansıyışını ve pronoia sistemi kapsamında orduyu iyileştirme çabalarını irdelemektir. Pronoia sisteminin askeri bir nitelik kazandığı XI. ve XII. yüzyıllar ile İmparatorluğun mali ve askeri iyileşme çabalarını inceleyen bir çalışmanın bulunmaması bu çalışmanın önemini ortaya çıkarmaktadır. Çalışmamızda Bizans ve İslam ana kaynaklarına ek olarak pronoia sistemi hakkında detaylı bilgiler içeren yerli ve yabancı araştırma eserlerinden faydalanılmıştır. Ayrıca Eski Yunanca ve Latince sözlüklerden de faydalanılmıştır. Araştırma neticesinde Bizans İmparatorluğu’nun bu dönemde içinde bulunduğu mali ve askeri çıkmazdan pronoia sistemiyle kurtulduğu ancak sistemin zaman içinde çeşitli sebeplerden dolayı çürüdüğü ve devleti birçok yönden yozlaştırdığı sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Bizans , Thema , Pronoia , Komnenos , Ordu

Byzantine Empire’s Efforts to Improve the Army in the Xıth and XIIth Century: the Pronoia System

Öz

In the XIth century, the Byzantine Empire sought new ways out of its financial and military crisis. As a result of this search, the pronoia system emerged, a military-land based structure in which Imperial properties and revenues were granted to certain individuals on the condition of lifelong military service in return. The aim of this study is to examine how the financial and military situation of the Empire was reflected on the military systems and the efforts to improve the military under the pronoia system. The importance of this study lies in the fact that there is no study that examines the XIth and XIIth centuries, when the pronoia system gained a military character, and the Empire's financial and military recovery efforts. In addition to the main Byzantine and Islamic sources, our study utilizes local and foreign research works that contain detailed information about the pronoia system. Ancient Greek and Latin dictionaries were also utilized. As a result of the research, it was concluded that the Byzantine Empire escaped from the financial and military impasse it was in during this period with the pronoia system, but the system decayed over time for various reasons and corrupted the state in many ways.

Anahtar Kelimeler

Byzantine , Theme , Pronoia , Komnenos , Army

Kaynakça

• Akderin, F. (2018). Dux. İçinde Latince-Türkçe Türkçe-Latince sözlük. (s. 175). İstanbul: Say Yayınları.
• Şenocak, M. B. (2020). Dux. İçinde Resimli Latince-Türkçe askeri terimler sözlüğü. (s. 53). Ankara: Gece Kitaplığı.
• Angold, M. (2008). The middle empire c. 700-1204: belle époque or crisis? (1025–1118). Jonathan Shepard (Ed.), The Cambridge history of the Byzantine Empire c.500-1492 (pp. 583-626). Cambridge University Press.
• Anna Komnena. (1996). Alexiad. (B. Umar, Çev.). İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Attaleiates, Mikhael. (2008). Tarih. (B. Umar, Çev.) İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Bamyacı, M. E., & Güçlüay, S. (2019). Erken Ortaçağ’da Bizans İmparatorluğu’nun toprak sistemi ve ekonomiye etkisi. Journal of Turkish Studies, 14(1), 111-120. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.14289
• Bamyacı, M. E., & Güçlüay, S. (2020). Makedonyalılar Hanedanlığı’nın II. döneminde (1025-1056) Bizans İmparatorluğu’nda yaşanan genel siyasi ve ekonomik gelişmeler. Firat University Journal of Social Sciences, 30(2), 475-489. https://doi.org/10.18069/firatsbed.741100
• Barker, E. (1995). Bizans toplumsal ve siyasal düşünüşü. (M. Tunçay, Çev.). İmge Kitabevi, s. 112.
• Bartusis, M. C. (2012). Land and privilege in Byzantium: the ınstitution of pronoia. Cambridge University Press.
• Bartusis, M.C. (1991a). Praktikon. The Oxford dictionary of Byzantium. (Vol. III, p. 1711). Oxford Unıversity Pres.
• Bartusis, M.C. (1991b). Paroikos. The Oxford dictionary of Byzantium. (Vol. III, pp. 1589-1590). Oxford Unıversity Pres.
• Baskıcı, M. M. (2009). Bizans döneminde Anadolu iktisadi ve sosyal yapı (900-1261). Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Başar, T. (2023). Pronoia sistemi ve tarihsel seyri. The Legends Journal of European History Studies, 4, 14-23. http://dx.doi.org/10.29228/legends.71376
• Baştav, Ş. (2021). Bizans tarihi kuruluşundan yıkılışına kadar. Bilge Kültür Sanat.
• Brooks, E. W. (1901). Arabic lists of the Byzantine themes. The Journal Of Hellenic Studies, The Society For The Promotion Of Hellenic Studies, 21, 67-77.
• C., A.J. (1991). Dynatoi. The Oxford dictionary of Byzantium. (Vol. I, pp. 667-668). Oxford Unıversity Pres.
• Cameron, A. (2016). Bizanslılar. (Ö. Akpınar, Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Cheynet, J. C. (2019). Bizans tarihi. (İ. Yerguz, Çev.). Ankara: Dost Kitabevi.
• Constantino Porfirogenito. (1952). De Thematibus. A. Pertusi (Ed). Città del Vaticano.
• Çelgin, G. (2011). νοος. İçinde Eski Yunanca-Türkçe sözlük. (s. 450). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Dawson, T. (2011). Bizans piyadesi, Doğu Roma İmparatorluğu 900-1204. (G. Ergin, Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları
• Decker, M.J. (2016). Bizans savaş sanatı. (A. T. Büyükonat, Çev.). İstanbul: Doruk Yayınları.
• Demirkent, I. (1998). “Herakleios”. TDV İslam Ansiklopedisi, (Cilt 17, s. 210-215). İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. 210-215.
• Dietrich, Richard C. (2009). Digenes Akrites günümüze ulaşan tek Bizans destanı. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Gregory, T.E. (2018). Bizans tarihi. (E. Ermert, Çev.). İstanbul: YKY.
• Güçlüay, S. (2013). Bizans İmparatorluğu’nda toprak sistemi içerisinde themalar IV-VII. yüzyıllar. Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi, 9(1), 63-89.
• Güneş, C. (2021). Bizans Anadolusu’nda askeri ve idari bir sistem: thema sistemi (VII.yüzyıldan XI.yüzyıla kadar). Ankara: TTK.
• Haldon, J. (2003). Warfare, state and society in the Byzantine world 565-1204. UCL Press.
• Haldon, J. (2008). Institutions and relationship: the army. Jeffreys Elizabeth & Haldon John & Cormack Robin (Ed.), The Oxford handbook of Byzantine studies (pp. 554-561). Oxford University Pres.
• Heath, I. (2014). Bizans orduları 900-1461. (B. Bayrı, Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Herrin, J. (2010). Bizans bir Ortaçağ İmparatorluğunun şaşırtıcı yaşamı. (U. Kocabaşoğlu, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ioannes Zonaras. (2008). Tarihlerin özeti. (B. Umar, Çev.). Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Ioannis Scylitzae. (2010). Synopsis Historiarum (a synopsis of Byzantine history 811–1057). (John Wortley, Trans.). Cambridge: Cambridge University Press.
• İbn Hurdâzbih. (1889). Kitâbü’l-mesâlik ve’l-memâlik. M. J. Goeje (Ed.). Leiden: Brill.
• İbnü’l-Fakih. (1885). Muhtasar Kitâbü’l-Buldân. M. J. de Goeje (nşr.). Leiden.
• Kaplan, M. (2001). Bizans’ın altınları. (İ. Batur, Çev.). İstanbul: YKY.
• Kazhdan, A. (1991a). Theme. The Oxford dictionary of Byzantium. (Vol. III, pp. 2034-2035). Oxford Unıversity Pres.
• Kazhdan, A. (1991b). Doux. The Oxford dictionary of Byzantium. (Vol. I, p. 659). Oxford Unıversity Pres.
• Kazhdan, A. (1991c). Katepano. The Oxford dictionary of Byzantium. (Vol. II, p. 1115). Oxford Unıversity Pres.
• Koçuk, İ. (2021). Selânik haçlı krallığı’nın kuruluşu (1204). Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, (37), 79-98. https://doi.org/10.26650/gaad.843708
• Köprülü, M. F. (1999). Some observations on the ınfluence of Byzantine ınstitutions on Ottoman ınstitutions. ( G. Leiser, Trans.). Ankara: TTK.
• Laiou, A. E. & Morrisson, C. (2020). Bizans ekonomisi. (B. Bayram, Çev.). Runik Kitap.
• Magdalino, P. (2008). The middle empire c. 700-1204: the Empire of the Komnenoi (1118-1204). Jonathan Shepard (Ed.), The Cambridge History of the Byzantine Empire c.500-1492 (pp. 627-663). Cambridge University Pres.
• Mango, C. (2021). Bizans yeni Roma İmparatorluğu. (G. Çağalı Güven, Çev.). İstanbul: YKY.
• McGeer, E. (1991). Stratiotes. The Oxford dictionary of Byzantium. (Vol. III, pp. 1965-1966). Oxford Unıversity Pres.
• Mesûdî. (1938). et-Tenbîh ve’l-işrâf. Abdullah es-Sâvî (nşr.). Kahire.
• Norwich, J. J. (2013). Bizans III gerileme ve çöküş dönemi (MS 1082-1453). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Ostrogorsky, G. (2019). Bizans Devleti tarihi. (F. Işıltan, Çev.). Ankara: TTK.
• Öztürk, Y. (2012). Timar-Thema teriminin ortaya çıkması, Bizans uygulaması ve Osmanlı ile mukayesesi. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 31(31), 157-208. https://doi.org/10.1501/OTAM_0000000594
• Rice, T. T. (1998). Bizansta günlük yaşam: Konstantinopolis Bizans’ın mücevheri. (B. Altınok, Çev.). İstanbul: Göçebe Yayınları.
• Schreiner, P. (1997). Soldiers. The Byzantines. Guglielmo Cavallo (Ed.). (Thomas Dunlap, Teresa Lavender Fagan and Charles Lambert, Trans.). The University of Chicago Press.
• Stathakopoulos, D. (2018). Bizans İmparatorluğu’nun kısa tarihi. (C. Atay, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Şerîf İdrîsî. (1840). Nüzhetü’l-müştâk fi’htirâkı’l-âfâk. Pierre-Amédée Jaubert (Fr. trc.). II. Paris.
• Talbot, J. M. A. M. (1991). Monastery. The Oxford dictionary of Byzantium. (Vol. II, pp. 1391-1392). Oxford Unıversity Pres.
• Theophanes. (1997). The chronicle of Theophanes Confessor Byzantine and Near Eastern history AD 284-813. Cyril Mango and Roger Scott. Clarendon Press.
• Treadgold, W. (1995). Byzantium and ıts army 248-1081. Stanford University Press.
• VI. Leo, (2010). The taktika of Leo VI. (George Dennis, Trans.). Washington: Dumbarton Oaks.
• Yâkût el-Hamevî. (1977). Muʿcemü’l-Büldân. Dâr Sâder (nşr.). C. III. Beyrut.
• Zlatar, Z. (2015). Golden Byzantium imperial power in Komnenian Constantinople (1081-1180). The Isis Press.