RÂFİ’ B. LEYS İSYANI

Yıl 2019, Sayı: 6, 165 - 191, 21.12.2019

Aykut Özbayraktar

Öz

Bu
makale; 190/805-806 yılında, Orta Asya’da, Semerkant merkez olmak üzere Mâverâünnehir-Horasan
bölgesinde, Râfi’ b. Leys adlı Arap kökenli şahsın liderliğinde, Horasan Valisi
Alî b. Îsâ b. Mâhân tarafından temsil edilen Abbâsî idaresine karşı patlak
veren büyük bir ayaklanmayı konu edinmektedir. Dönemin ana kaynaklarını ve çağdaş
araştırmaları esas alarak Râfi’ b. Leys İsyanını kapsamlı bir şekilde ortaya
koymaktadır. Abbâsî hakimiyeti altında ve Alî b. Îsâ b. Mâhân’ın yönetiminde
Orta Asya’nın koşullarını incelemektedir. Abbâsî veliahtları Emîn-Me’mûn
arasında vuku bulan kanlı iktidar mücadelesine zaman ve mekân olarak tesadüf
eden Râfi’ İsyanının bu hadisedeki rolünü ve akabinde Mâverâünnehir’de
Sâmânîler ve Horasan’da Tâhirîler hanedanlarının ortaya çıkmasında tesirlerini
araştırmaktadır. Bu bakımdan Abbâsîler ve İslamî devir Orta Asya tarihi
araştırmaları için katkı sağlayacağı düşünülmektedir. 

Anahtar Kelimeler

Abbasiler, Orta Asya, Maveraünnehir, Râfi' b. Leys, Alî b. Îsâ b. Mâhân, Harun Reşid

RÂFİ’ B. LAYTH UPRISING

Öz

This article deals with the large-scale uprising that
outbroke against the Abbasid government that represented by the governor of
Khurasan Ali ibn Isa ibn Mahan, under the leadership of an Arab named Rafi ibn Layth,
based in Samarkand in the Transoxiana and Khurasan region in Central Asia in
190/805-06. It reveals Rafi ibn Layth Uprising comprehensively based on the
main sources of the period and contemporary studies. It studies the conditions
of Central Asia under the Abbasid rule and the administration of Ibn Mahan. The
uprising coincided with the bloody struggle for throne between the Abbasid
heirs Amin and Ma’mun. This paper studies the role of Rafi’s uprising on the
struggle between Amin and Ma’mun, and following this event, its effects on
establishment of Samanid dynasty in Transoxiana and Tahirids in Khurasan. In
these aspects, it contributes the studies of history of Abbasids and Central
Asia in Islamic period. 

Anahtar Kelimeler

Abbasids, Central Asia, Transoxiana, Rafi ibn Layth, Ali ibn Isa ibn Mahan, Harun Rashid

Kaynakça

• Anonim (1971). Ahbâru’d-devleti’l-‘abbâsîyye ve fîhi Ahbâri’l-‘abbâs ve Veledihi. (thk. ‘Abdü’l-‘azîz ed-Dûrî, ‘Abdü’l-cebbâr el-Muttalibî). Beyrut.
• Barthold, V. V. (1990). Mogol İstilâsına Kadar Türkistan. (haz. Hakkı Dursun Yıldız). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Belâzurî (1987). Fütûhu’l-buldân. (thk. ‘Abdullah Enîs et-Tabbâ‘a, Ömer Enîs et-Tabbâ‘a). Beyrut: Müessesetü’l-me‘ârif.
• Bozkurt, Nahide (1997). Hârûnürreşîd. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 16. İstanbul: TDV Yayınları. s. 258-261.
• Bozkurt, Nahide (1999). İbn Mâhân. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 20. İstanbul: TDV Yayınları. s. 164-165
• Bozkurt, Nahide (2002). Mu’tezile’nin Altın Çağı (Me’mun Dönemi). Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Bozkurt, Nahide (2006). Nasr b. Seyyâr. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 32. İstanbul: TDV Yayınları. s. 415-416.
• Crone, Patricia (1980). Slaves on Horses: the Evolution of the Islamic Polity. Cambridge: Cambridge University Press.
• Daniel, Elton L. (1979). The Political and Social History of Khurasan under Abbasid Rule 747-820. Menneapolis and Chicago: Bibliotheca Islamica Yayınları.
• Dîneverî (1330). el-Ahbâru’t-tıvâl. Kahire: Matbu‘âtu’s-Sa‘âde bi-Mısr Yayınları.
• Durmuş, İsmail (2003). Leys b. Muzaffer. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 27. Ankara: TDV Yayınları. s. 164.
• En-Lin, Liu (1972). Talas Seferi Hakkında Yapılan Bir İnceleme. VII. Türk Tarih Kongresi: Bildiri Özetleri (25-29 Eylül 1970), C. I, s. 414-420.
• Ezdî (1967). Târîhu Mavsıl. (thk. ‘Alî Habîbe). Kahire.
• Gibb, H. A. R. (2005). Orta Asya’da Arap Fetihleri. (çev. Hasan Kurt). Ankara: Çağlar Yayınları.
• Güneş, Hasan Hüseyin (2015). Abdullah Me’mun ve Muhammed Emin’in Hilafet Mücadelesi. Bartın Üniversitesi Çeşm-i Cihan: Tarih, Kültür ve Sanat Araştırmaları E-Dergisi, 2:2, s. 8-28.
• Halîfe b. Hayyât (1985). Târîh. (thk. Ekrem Ziyâ el-‘Ömerî). Riyad: Dâru Taybe Yayınları.
• İbn A’sem el-Kûfî (1991). Kitâbü’l-fütûh. (thk. ‘Alî Sîrî). C. VIII. Beyrut: Dârü’l-edvâ’.
• İbn Hurdâzbih (2014). el-Mesâlik ve’l-memâlik. (yay. haz. Hamâhullah Veledü’s-selâm). Beyrut: Dârü’l-kütübü’l-‘ilmiyye Yayınları.
• İbnü’l-esîr (2010). el-Kâmil fî’t-târîh. (yay. haz. ‘Abdullah el-Kâdî, Muhammed Yûsuf ed-Dekkâkî). C. V. Beyrut: Dârü’l-kütübü’l-‘ilmiyye Yayınları.
• İbnü’n-nedîm (t.y.). el-Fihrist li-İbnü’n-nedîm. Beyrut: Dârü’l-ma’rife Yayınları.
• Kennedy, Hugh (1981). Central Government and Provincial Elites in the Early Abbasid Caliphate. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 44:1, s. 26-38.
• Kurt, Hasan (1998). Orta Asya’nın İslamlaşma Süreci (Buhârâ Örneği). Ankara: Fecr Yayınları. Nerşahî (t.y.). Târîhu Buhârâ. (thk. Emîn ‘Abdü’l-mecîd Bedevî, Nasrullah et-Tırâzî). Kahire: Dârü’l-me‘ârif Yayınları.
• Nesefî (1991). el-Kand fî Zikr-i ‘Ulemâ‘-i Semerkand. (yay. haz. Muhammed el-Fâryâbî). Riyad: Mektebetü’l-kevser Yayınları.
• Norhayati, Haji Hamzah (2003). The Government of Khurasan Under Harun al-Rashid (A.H. 170-193/A.D. 786-808). Usuluddin, 17, s. 163-184.
• Pellat, Ch. (1985). Alî b. Îsâ b. Mahan. Encyclopaedia Iranica. C. 1. Londra: Routledge and Kegan Paul Yayınları. s. 852.
• Taberî (1966). Târîhu’t-taberî – Târîhü’r-rüsul ve’l-mülûk. (thk. Muhammed Ebû’l-fazl İbrâhîm). C. VIII. Kahire: Dârü’l-me‘ârif bi-Mısr Yayınları.
• Taha, Mahâ Es‘ad Abdü’l-hamîd (2012). Horâsân ve Velâyetu İbn Mâhân. el-Üstâz, 200, s. 636-655.
• Târık, Kusayy (2013). İbn Mâhân (‘Alî b. ‘Îsâ). Bağdat: Matbuatü’l-vâiz.
• Tor, D. G. (2009). The Islamization of Central Asia in the Samanid Era and the Reshaping of the Muslim World. Bulletin of the School of Oriental and African Studies (BSOAS), 72:2, s. 272-299.
• Türk, Sümeyra (2018). İslam Ordularının Maveraünnehir’de Karluk-Türgeş Sahasında Askeri İlerleyişi ve Daîlerin Faaliyetleri. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Uslu, Recep (1997). Horasan Tarihi. Doktora Tezi. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ya’kûbî (2010). Târîhü’l-ya’kûbî. (thk. Abdü’l-emîr Mühennâ). C. II. Beyrut: Şeriket Ala ‘Alemî li’l-matbû‘ât Yayınları.