SANAL ORTAMLARDA PANOPTİKON KAVRAMI VE GÖZETİM TOPLUMU

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 13, 111 - 134, 28.06.2023

Betül Sabahçı

Öz

Panoptikon, İngiliz filozof Jeremy Bentham’ın 1785 yılında
tasarladığı hapishane mimarisinin bir modelidir. Tasarımın şekli,
mahkûmları yani oradaki bireyleri gözetlemeye izin vermektedir.
‘Pan’ kelimesinin anlamı olan bütün ve gözlemlemek anlamına
gelen ‘opticon’ kelimelerinden türemiştir. Bu model, çok katlı ve
tek odalı hücrelerden oluşan bir halka üzerine kurulmaktaydı.
Burada bulunan her hücrenin, halkanın iç kısmına açılan kapısı
bulunmakta ve halkanın dış cephesindeki duvarda ise birer
pencere vardı. Halkanın ortasında mahkûmlardan tamamen
gizlenmiş bir şekilde gözlemcilerin yer aldığı bir nöbet kulesi
bulunmaktaydı. Bu şekildeki Panoptikon’un temel ilkesi,
bireylerin saklanacak hiçbir yerinin kalmamasıydı. Bentham’a
göre, gözlenen her bir mahkûm, yanlış bir şey yaptığında ceza
alacağını bildiği için ve hangi aralıklarla gözlemlendiğini bilmediği
için kurallara uymaktan başka çaresi yoktu. Bu bağlamda artık
günümüz dünyası da Panoptikon haline gelmiştir. Yeni iletişim
teknolojileri sayesinde veriler, kolayca ulaşılır hale gelerek şeffaf
bir görünüm kazanmıştır. Bu çalışmada, Panoptikon’da olduğu
gibi günümüzde gözetleme aracı olan alışveriş siteleri ve sosyal
medya ortamları incelenmiştir. Çalışmanın amacı, bu sanal
ortamların özelinde yeni iletişim teknolojilerinin aslında nasıl bir
gözetleme kulesine dönüştüğünü nitel veri analizi yöntemi ile ele
almaktır.

Anahtar Kelimeler

Panoptikon, Sanal ortamlar, Gözetim toplumu

Kaynakça

• Akdağ, G. (2015). “Gözetim Toplumu” Teorilerinin Tarihsel ve Teorik Bir İncelemesi. (Yüksek Lisans Tezi). Aydın: Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Bauman, Z. (2003). Yasa Koyucular ile Yorumcular. (Çev. K. Atakay), İstanbul: Metis Yayınları.
• Bentham, J. (1995). Panopticon; or The Inspectıon-House: Containingtthe İdea of a New Principle of Construction. London: Verso, p. 29-95.
• Bitirim Okmeydan, S. (2017). Postmodern Kültürde Gözetim Toplumunun Dönüşümü: ‘Panoptikon’dan ‘Sinoptikon’ ve ‘Omniptikon’a. AJIT-e: Online Academic Journal of Information Technology, 8 (30): s. 45-69.
• Chull Han, B. (2012). The Transparency Society. California: Stanford University Press.
• Demircan, G. (2019). Gözetim ve Gözetimin Toplumsal Meşruiyeti Üzerine Bir İnceleme. D.E.Ü. Hukuk Fakültesi Dergisi, 11 (Özel sayı), s. 2033-2062.
• Dolgun, U. (2004). Gözetim Toplumunun Yükselişi: Enformasyon Toplumundan Gözetim Toplumuna. Yönetim Bilimleri Dergisi, 1 (3), s. 1-21.
• Fidan, M. (2019). İktidarın Panoptik Gözü Olarak Sosyal Medya: Facebook- Cambridge Analytica Örneği. (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Foucault, M. (2003). İktidarın Gözü/ Seçme Yazılar 4. (Çev. I. Ergüden). F. Keskin (Ed.), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Foucault, M. (2006). Hapishanenin Doğuşu. (Çev. M. A. Kılıçbay). İstanbul: İmge Kitabevi.
• Kesim Güven, S. (2007). Gözetim Toplumu ve Toplumsal Meşruiyet. (Doktora Tezi). İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kırık, A. M. (2017). Yeni Medya Aracılığıyla Değişen İletişim Süreci: Sosyal Paylaşım Ağlarında Gençlerin Konumu. Gümüşhane Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi, 5 (1), s. 230-261.
• Lyon, D. (2006). Gözetlenen Toplum. İstanbul: Kalkedon Yayınları.
• Lyon, D. (2013). Gözetim Çalışmalarına Genel Bir Bakış. (Çev. A. Toprak). İstanbul: Kalkedon Yayıncılık.
• Lyotard, J.F. (1990). Postmodern Durum. (A. Çiğdem Çev.). Ankara: Ara Yayıncılık.
• Marshall, B. (2001). Katı Olan Her Şey Buharlaşıyor. (Çev. Ü. Altuğ & B. Peker). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Niedzvieck, H. (2009). The Peepdiaries How We’re Learning To Love Watchingourselves And Our Neighbors, San Francisco: City Lights Publishers.
• Okkay, İ. (2020). Dijital Gözetim Çerçevesinde Kişiselleştirilmiş Reklamcılık. Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, 16 (32), 5359-5376.
• Özdel, G. (2012). Foucault Bağlamında İktidarın Görünmezliği ve ‘’Panoptikon’’ ile ‘’İktidarın Gözü’’ Göstergeleri. The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication – TOJDAC, 2 (1), s. 22-29.
• Özen, B. (2018). Dikizleme Günlüğü Kendimizi ve Komşularımızı Gözetlemeyi Niçin Bu Kadar Sevdik?. Sosyoloji Divanı, Sayı: 11, s. 351-355
• Staples, W. G. (1997). The Culture of Surveillance: Dicipline and Social Control in the United States. New York: St. Martin's Pres.
• Sucu, İ. (2011). Gözetim Toplumunun Karşı Ütopya Yüzü: İktidar Güçleri ve Ötekiler. Atatürk İletişim Dergisi, Sayı 2, s. 125-140.
• Taşkaya, M. ve Talay, Ö. (2019). Dijital Gözetimin Pazarlama Amaçlı Aracıları: “Çerezler” ve Çerez Kullanımında “Açık Rıza”. Akdeniz İletişim Dergisi, Sayı: 31, 356 – 376.
• Toker, E. (2016). Gözetim toplumu üzerine. TMMOB Elektrik Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi Bülteni, EMO İstanbul Şubesi Basın Yayın.
• Tümurtürkan, M. (2010). Gündelik Hayatın Gözetimi: “Panoptikon Toplumu”. ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar, 3 (2), s. 1-19.
• Yanık, A. (2017). Bir Süperpanoptikon Olarak Yeni Medya: Yeni Medya Işığında Gözetimin Eleştirisi. Gümüşhane Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi, 5 (2), s. 784-800.
• Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2008). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri (6. Baskı), Ankara: Seçkin Yayıncılık.
• Zizek, S. (2005). Yamuk Bakmak. İstanbul: Metis Yayınları.
• Elektronik Kaynaklar
• Heweso.com. (tarih yok). Pandemi dönemine ait online alışveriş verileri açıklandı. 04 Ekim 2022, tarihinde https://www.heweso.com/blog/pandemi-donemine-ait-online-alisveris-verileri-aciklandi adresinden erişilmiştir.
• Mailbox.com.tr. (tarih yok). Dijital pazarlama iletişimi ve gözetim kapitalizmi. 04 Ekim 2022 tarihinde https://mailbox.com.tr/tr/blog/dijital-pazarlama-iletisimi-ve-gozetim-kapitalizmi/detail/ adresinden erişilmiştir.
• Marketing Türkiye. (tarih yok). Türkiye’nin en çok tercih edilen alışveriş sitesi belli oldu. 10 Ekim 2022 tarihinde https://www.marketingturkiye.com.tr/haberler/favori-alisveris-sitesi/#:~:text=En%20sevilen%20al%C4%B1%C5%9Fveri%C5%9F%20sitesi%3A%20Trendyol&text=%C4%B0kinci%20s%C4%B1rada%20yer%20alan%20Hepsiburada,global%20al%C4%B1%C5%9Fveri%C5%9F%20devi%20Amazon%20geliyor adresinden erişilmiştir.
• Trendyol alışveriş sitesi. (tarih yok). 10 Ekim 2022 tarihinde https://www.trendyol.com/butik/liste/1/kadin?gads=true&tyutm_source=google&tyutm_medium=cpc&tyutm_campaign=new_gl_trendyol_2_x:brand-pure_excl_istanbul&gclid=Cj0KCQjwqoibBhDUARIsAH2OpWhB1WXHHxqQod95sowScG_T42mmNfTb7hS-VAT9CWdQVpymNZT8GLcaAnwqEALw_wcB adresinden erişilmiştir.
• Trendyol alışveriş sitesi. (Tarih yok). Trendyol alışveriş sitesi ana sayfası. 10 Ekim 2022 tarihinde https://www.trendyol.com/oz-taha/beyaz-unisex-spor-ayakkabi-p-42132049?boutiqueId=615772&merchantId=162965 adresinden erişilmiştir.
• Watkins, D. M. (2007). Welcome to the Panopticon: Are Leaders Under Too Much Scrutiny?, 21 Haziran 2023 tarihinde https://hbr.org/2007/05/welcome-to-the-panopticon-1 adresinden erişilmiştir.
• Yeniçağgazetesi.com.tr. (Tarih yok). En çok kullanılan uygulamalar nelerdir?. 10 Ekim 2022 tarihinde https://www.yenicaggazetesi.com.tr/en-cok-kullanilan-uygulamalar-nelerdir-524268h.htm Wikipedia adresinden erişilmiştir.