KELAM VE TASAVVUF TERMİNOLOJİSİNDE BİLGİ

Yıl 2014, Cilt: 1 Sayı: 2, 70 - 92, 15.12.2014

Mehmet Şaşa

Öz

Bilginin tanımının yapılıp yapılamayacağı, mahiyetinin ne olduğu konusu, İslâm
düşüncesinde çok tartışılan meselelerdendir. Bilgi, Arapça’da hem ilim hem de marifet
kelimeleriyle ifade edilmiştir. Dolayısıyla her iki kavramın hem sözlükte hem de ıstılahta
müteradif olup olmadıkları konusu tartışılmış ve bir takım farklı fikirler ortaya çıkmıştır.
Kelam ve Tasavvuf disiplinleri de bu konuları ele almış ve tartışmıştır. Kelamcılar,
bilginin hem teolojik hem de epistemolojik boyutunu ele almışlardır. Kelam ilminde
marifet kavramı, ilim ve imanın tanımı yapılırken ve Allah’ı bilme konusu işlenirken
değinilen bir kelimedir. Bu spesifik konular dışında, her ne kadar istisnalar varsa da,
genel itibariyle ilim ve marifet kavramları müteradif kabul edilmiştir. Bununla beraber
kelamcılar, genel itibariyle düşünce ağını ilim kavramı üzerine kurmaya çalışmışlardır.
Mutasavvıflar ilmi ise, genel olarak bilginin teolojik boyutundan ziyade, epistemolojik
yönüne eğilmişlerdir. Tasavvuf disiplininde ilim ve marifet kavramlarının birbirinden
farklı olduğu savunulmuştur. Ayrıca sûfîler, ilim kavramından ziyade marifet kavramını
kullanmış ve düşünce ağını marifet kavramı üzerine kurmuşlardır. Çalışmamızda ilim
ve marifet kavramlarının sözlük anlamları ele alındıktan sonra, Kelam ve Tasavvuf
disiplinlerindeki terim anlamları işlenmiş ve her iki kavramın birbiriyle olan ilişkisi
incelenmişti

Anahtar Kelimeler

Kelam, Tasavvuf, ilim, marifet, bilgi

Kaynakça

• KAYNAKÇA Abdulbâkî, Muhammed Fuâd, (1984), el-Mu’cemu’l-müfehres li elfâzi’l-Kur’ân, İstanbul, Çağrı yay. Âfîfî, Ebu’l A’lâ, (1998), Muhyiddin İbnu’l-Arabi’nin Tasavvuf Felsefesi, (çev. Mehmet Dağ), İstanbul, Kırkambar yay., Âfîfî, Ebu’l-A’lâ, (T.Y.), Talîkâtü’l-Fusûsi’l-Hikem, Beyrut, Dâr-u Lübnan. Âmidî, Seyfuddin, (2004), Ebkâru’l-Efkâr fî Usûlu’d-Din, Kâhire, Dâru’l-Kutub ve’l-Vesâiki’lKavmiyye. Âmidî, Seyfuddin, el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm, Dâru’s-Samii, Suud-i Arabistan 2003. Asım Efendi, Ahmet, (1305), el-Okyanusu’l-basît fî Tercemeti’l-Kâmûsi’l-Muhît, (Kamus Tercü- mesi), İstanbul. Askerî, Ebû Hilal, (1997), el-Furuku’l-Luğaviyye, thk. Muhammed İbrahim Selim, Kâhire, Dâru’l- İlm ve’s-Sekâfe. Aslan, Abdulgaffar, (2002), “IV/X. Yüzyılda Kelam-Tasavvuf İlişkisi –İbn Fûrek Örneği-”, Dinî Araştırmalar Dergisi, sy:14, c.V, Ankara. Aydın, Mehmet S., (1986), “Muhammed İkbal’in Eserlerinde Mevlânâ”, Birinci Milli Mevlânâ Kongresi Tebliğler 3-5 Mayıs 1985, Konya, Selçuk Üniversitesi Basımevi. Bağdâdî, (1928), Abdulkâhir, Usûlu’d-Din, İstanbul, I. Baskı. Bakıllânî, Ebû Bekir, (2000), el-İnsâf fîmâ yecibu i’tikaduhu velâ yecûzu’l-cehlu bih, Kâhire, elMektebetu’l-Ezheriyye li’t-Türâs. Sayı : 2 Yıl: 2014 88 Bakıllânî, Ebu Bekr Muhammed, (1957), Kitâbu’t-Temhîd, Beyrut, el-Mektebetu’ş- Şarkıyye. Beyâdî, Kemalettin, (1971), İşârâtu’l-Merâm min ibârâti’l-İmam Ebî Hanîfe fî Usûli’d Din, Beyrut, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye. Câbirî, Muhammed Âbid, (2001), Arap-İslam Kültürünün Akıl Yapısı, çev. Burhan Köroğlu-Hasan Hacak, İstanbul, Kitabevi yay., III. Baskı. Cebecioğlu, Ethem, (1997), Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Ankara, Rehber yay.. Cevherî, İsmail b. Hammad, (T.Y.), es-Sıhah Tâcu’l-luğa ve’s-sıhâhu’l-arabiyye, thk. Ahmed Abdülğaffar Attar, Mısır, I-VI, Dâru’l-Kitabi’l-Arabi. Cürcânî, Seyit Şerif, (1998), Şerhu’l-Mevâkıf, thk. Mahmut Ömer ed-Dimyâtî, Beyrut, Dârü’lKütübi’l-İlmiyye. Cürcânî, Seyyid Şerif, (1985), Mu’cemu’t-Ta’rîfât, Beyrut, Dâru’l-Fazîle. Cüveynî, İmamu’l-Harameyn, (1950), Kitabu’l-İrşâd ilâ kavâdi’l-edilleti fi Usûli’l İ’tikâd, Mısır, Mektebetu’l-Hancı. Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn, (1969), eş-Şâmil fî Usûli’d-Din, İskenderiye, Menşeetu’l-Meârif. Daud Wan, Mohd Nor b., (2002), İslam Bilgi Anlayışı, (çev. Fuat Aydın), Ankara. Fazlur Rahman, İslam, (2004),(çev. Mehmet Dağ-Mehmet Aydın), Ankara, Ankara Okulu yay.. Ferâhidî, Halil b. Ahmed, (2003), Kitâbu’l-Ayn, Beyrut, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye. Gazâlî, Ebû Hâmid, (T.Y.), İhyâ-u Ulûmi’d-Din, Kâhire, Dâru’ş-Şa’b. Gümüşhânevî, Ahmed Ziyauddin, (T.Y.), Câmiü’l-Usûl, Basım yeri yok. Güzel, Abdurrahim, (2001), “Kelam ve Tasavvuf Açısından Tevhid”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy:11, Kayseri. Hanefi, Hasan, (1999), “Geleneksel İslam Düşüncesindeki Otoriteryenliğin Epistemolojik, Ontolojik, Ahlakî, Siyasî ve Tarihî Kökenleri Üzerine”, İslâmiyât, (çev. İlhami Güler), c. II, sy: 2, Ankara. Hıfnî, Abdu’l-Mün’im, (1987), Mu’cemu ıstılâhâti’s-sûfiyye, Beyrut, Dâru’l-Mesîre,. Hucvirî, Ebu’l-Hasan Ali b. Osman, (1974), Keşfu’l-Mahcûb, Mısır. İbn Arabî, Muhyiddin, (1985), el-Futuhâtu’l-Mekkiyye, thk. Osman Yahya-İbrahim Medkûr, Mısır. İbn Arabî, Muhyiddin, (1992), Fusûsu’l-Hikem, (çev. Nuri Gençosman), İstanbul, MEB. yay.. İbn Arabî, Muhyiddin, (1997), Mu’cemu Istılâhâti’s-Sûfiyye, (Mukaddemât içerisinde), (çev. Seyfullah Sevim), Kayseri, Büyükşehir Belediyesi Kültür yay.. ASSAM Uluslararası Hakemli Dergi (ASSAM - UHAD) ASSAM International Refereed Journal 89 İbn Arabî, Muhyiddin, (2009), Kitâbu’l-Marife, (çev. Hüseyin Şemsi Ergüneş), İstanbul, İz yay.. İbn Arabî, Muhyiddin, (T.Y.) el-Futuhâtu’l-Mekkiyye, Beyrut, Dâru’l-Kutubi’l-Arabiyyeti’lKübrâ. İbn Arabî, Muhyiddin, (T.Y.), el-Futuhâtu’l-Mekkiyye, thk. Ahmet Şemseddin, Beyrut, Dâru’lKutubu’l-İlmiyye. İbn Arabî, (1997), Marifet ve Hikmet, (çev. Mahmut Kanık), İstanbul. İbn Fâris, Ebu’l-Hüseyin Ahmed b. Muhammed, (1979), Mu’cemu mekâyîsi’l–lüğa, thk. Abdusselâm Muhammed Hârun, Basım yeri yok, Dâru’l-fikr. İbn Fûrek, Ebû Bekir Muhammed, (2003), Kitâbu’l-İbâne an turukı’l-kâsidîn ve’l-keşf an menâhici’s-sâlikîn ve’t-teveffur ilâ ibâdeti Rabbi›l-Âlemîn, thk. Ahmed Yıldırım, Abdulgaffar Aslan, Isparta. İbn Fûrek, Muhammed, (2005), el-Mücerred fî makalât-ı Ebi Hasan el-Eş’arî, Kâhire, Mektebetu’sSekâfeti’d-Diniyye. İbn Haldun, Abdurrahman, (1986), Mukaddime (çev. Zakir Kadiri Ugan), İstanbul, Milli Eğitim yay.. İbn Kayyım el-Cevziyye, Ebu Abdullah Muhammed, (2003), Medâriku’s-Sâlikîn, Beyrut, Dâru’lKitâbi’l-Arabiyye. İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemaleddin Muhammed, (1994), Lisânü’l-Arab, Beyrut, Daru’s-Sadr. İsfahânî, Râgıb, (2001), el-Müfredât fî ğarîbi’l-Kur’ân, İstanbul. İz, Mâhir, (2001), Tasavvufun Mâhiyeti, Büyükleri ve Tarikatler, (hzl. M. Ertuğrul Düzdağ), İstanbul, Kitabevi yay.. İzmirlî İsmail Hakkı, (1339-1341), Yeni İlm-i Kelam, İstanbul, Evkâf-ı İslamiyye Matbaası. İzmirlî İsmail Hakkı, (1981), Yeni İlm-i Kelam, (Hzl. Sabri Hizmetli), Ankara. Kadı Abdülcabbar, Abdullah b. Ahmed Ebu’l-Huseyn, (1996), Şerhu Usuli’l-Hamse, thk. Abdulkerim Osman, Kâhire, Mektebetu Vehbe, III. Baskı. Kadı Abdülcabbar, Abdullah b. Ahmed Ebu’l-Huseyn, (T.Y.), el-Muğnî fî ebvâbi’t-Tevhid ve’l-Adl, Basım yeri yok. Kara, Mustafa, (1995), Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, İstanbul, Dergah yay.. Kâşânî, Abdurrezzak, (1966), Şerhu Fusûsi’l-Hikem, Mısır, Matbaat-u Mustafa el-Bâbî, II. Baskı. Kâşânî, Abdurrezzak, (1992), Mu’cemu ıstılâhâtı’s-sûfiyye, Kâhire, Dâru’l-Menâr,. Kayserî, Dâvûd, (1299), Matlau husûsi’l-kilem fî meânı Fusûsi’l-Hikem, İstanbul, Dâru’l-Hilâfeti’l- Sayı : 2 Yıl: 2014 90 Bâhire. Kelâbâzî, Ebubekir Muhammed b. İshak, (1994), Kitâbu’t-Ta’arruf li mezhebi ehli’t-Tasavvuf, Kâhire, Mektebetu’l-Hancı. Konuk, Ahmet Avni, (1994), Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi, (hzl. Mustafa Tahralı-Selçuk Eraydın9, İstanbul, İFAV yay., II. Baskı. Kuşeyrî, Ebu’l-Kasım Abdulkerim,(2001), er-Risaletu’l-Kuşeyriyye, Beyrut, Dâru’l- Kutubi’l- İlmiyye. Kutluer, İlhan, “İlim”, (2000), DİA, XXII, İstanbul, TDV. yay.. Magnisâvi, Ebu’l-Muntehâ, Ahmed b. Muhammed el-Hanefî, (1321), Şerhu Fıkhi’l-Ekber, Haydarabad, Matbaatu Meclis-i Dâireti’l-Meârifi’l-Nizâmiyye. Mahmut Ahmet Etriş, (T.Y.) el-Furuku’l-luğaviyyetu beyne elfâzi’l-ilmi ve merâtibihi ve vesâilihi fi’l-Kur’âni’l- Kerim, Basım yeri yok. Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed, (2003), Kitâbu’t-Tevhîd, thk. Bekir TopaloğluMuhammed Âruşî, Ankara. Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed, (2004), Te’vîlâtü’l-Kur’ân (nşr. Fatıma Yusuf el-Haymî), Beyrut. Mekkî, Ebû Tâlib Muhammed b. Ali b. Atiyye, (2001), Kûtu’l-Kulûb fî muâmeleti’l- mahbûb ve vasfi tarîki’l-mürîd ilâ makâmi’t-Tevhîd, Kâhire, Dâru’t-Turâsi’l-Mekkiyye. Mert, Muhit, (2003), “Kelamcıların Bilgi Tanımları Üzerine Bir Tahlil Denemesi”, AÜİFD, c.44, sy:1, Ankara. Muhâsibî, Hâris b. Esed, (1986), el-Vesâyâ, Beyrut. Muhâsibî, Hâris b. Esed, (1993), Şerhü’l-ma’rife ve bezlu’n-nâsibe, Mısır, Dâru’s-Sahabe. Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn b. Muhammed, (1993), Tabsıratu’l-Edille fî Usûli’d-Din, thk. Hüseyin Atay, Ankara, DİB. yay.. Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn b. Muhammed, (2011), Tabsıratu’l-Edille fî Usûli’d-Din, thk. Muhammed Enver Hâmid Îsâ, Kâhire, el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Türâs. Nîsâburî, Ebû Said Abdurrahman, (1987), el-Ğunye fî Usûli’d-Din, Beyrut. Özarslan, Selim, (2010), Pezdevî’nin Kelami Görüşleri, Ankara, DİB. yay.. Özcan, Hanifi, (1993), Mâturîdî’de Bilgi Problemi, İstanbul. Pakalın, Mehmet Zeki, (1993), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul, I-III, ASSAM Uluslararası Hakemli Dergi (ASSAM - UHAD) ASSAM International Refereed Journal 91 MEB. yay.. Pezdevî, Ebu’l-Yusr Muhammed, (2003), Usûlu’d-Din, thk. Hans Piter Lens, Kâhire, elMektebetu’l-Ezheriyye li’t-Türâs. Râzî, Fahruddin, (1981), Mefâtihu’l-Ğayb, Beyrut, Dâru’l-Fikr,. Râzî, Fahruddin, (1987), Metâlibü’l-Âliye min ilmi’l-ilâhiyye, thk. Ahmet Hicazi es-Sekka, Beyrut, Dâru’l-Kutubi’l-Arabiyye. Râzî, Fahruddin, (T.Y.), el-Muhassal, Mısır. Rıdvânî, Mahmud Abdurrâzık, (T.Y.), Mu’cemu’s-sûfî, Kâhire. Sâbûnî, Nurettin, (1969), Kitâbu’l-Bidâye mine’l-Kifâye fi’l-Hidâye fî Usûli’d-Din, Mısır, Dâru’l-Meârif. Semerkandî, Muhammed Hanefi, (T.Y.), Şerh-u Fıkhi’l-Ekber, Katar. Suhreverdî, Şehabeddin Ebû Hafs Ömer, (T.Y.), Avârifu’l-Meârif, Kâhire, Dâru’l-Meârif. Şarkâvî, Hasan, (1987), Mu’cemu elfâzi’s-sûfiyye, Kâhire, Müessesetu’l-Muhtar. Taftazânî, Mes’ud b. Ömer b. Abdullah Saduddin, (1326), Şerhu’l-Akâid li Ömer en-Nesefî, İstanbul. Taftazânî, Mes’ud b. Ömer b. Abdullah Saduddin, (1998), Şerhu’l-Mekâsıd, Beyrut, Dâru Âlemi’l-Kutub. Taylan, Necip, (1992), “Bilgi” mad., DİA, VI, TDV. yay.. Tehânevî, Muhammed Ali, (1996), Mevsûatu keşşâf-i ıstılâhâti’l-funûn ve’l-ulûm, Beyrut. Tirmîzî, Ebû Abdullah Muhammed Ali el-Hâkim, (2002), Ğavru’l-Umûr, Kâhire, Mektebetu’sSekâfeti’d-Dîniyye. Türer, Osman, (2013), Tasavvuf Tarihi, İstanbul, Ataç yay.. Uludağ, Süleyman, (1991), “Ârif”, İstanbul, TDV. yay.. Uludağ, Süleyman, (1996), Tasavvuf Terimler Sözlüğü, İstanbul, Marifet yay., III. Baskı. Uludağ, Süleyman, (2003), “Marifet”, DİA, XXVIII, TDV. yay.. Yavuz, Yusuf Şevki, (1995), “İlme’l Yakin”, DİA, İstanbul, XXII, TDV. yay.. Yılmaz, Hasan Kâmil, (2010), Marifetullah, İstanbul, Erkam yay.. Yüksel, Emrullah, (1991), Amidî’de Bilgi Teorisi, İstanbul. Zebîdî, Muhammed Murtaza Hüseynî, (2000), Tâcu’l-Arûs min cevâhiri’l-Kâmûs, thk. İbrahim Terzî, Kuveyt, I. Baskı, XXXIII, Dâru’t-Turâsi’l-Arabî. Sayı : 2 Yıl: 2014 92 Zebîdî, Muhammed Murtaza Hüseynî, (1987), Tâcu’l-Arûs min cevâhiri’l-Kâmûs, thk. Mustafa Hicâzî, Kuveyt, XXIV, Dâru’t-Turâsi’l-Arabî Zeyne, Hüsnî, (1978), el-Akl inde’l-Mu’tezile ve tasavvuru’l-akl inde Kâdı Abdilcebbâr, Beyrut, Dâr-u Efkâri’l-Cedîde.