Seyahatnâme’de Mezopotamya’nın İnanç Coğrafyası, Evliya Çelebi’nin Kaleminden Ziyaretgâhlar, Tekkeler ve Halk İnancı

Yıl 2025, Sayı: 27, 116 - 127, 12.11.2025

Hasan Tan

https://doi.org/10.58724/assam.1805102

Öz

Bu çalışma, Evliyâ Çelebi’nin Seyahatnâme’sinde Mezopotamya coğrafyasına dair inanç mekânlarının tarihsel, kültürel ve sembolik işlevlerini incelemektedir. Araştırma, özellikle Mardin, Nusaybin, Cizre, Hasankeyf ve Musul şehirlerinde kutsal mekân inşasının halk inançlarıyla kurduğu ilişkileri çözümlemektedir. Evliyâ Çelebi’nin metinleri, klasik tarih yazımından farklı olarak gözlem, sözlü kültür ve mistik sezgiyi harmanlayan bir anlatı biçimi sunar. Bu anlatılar; ziyaretgâhlar, tekkeler, türbeler, kutsal sular ve menkıbeler etrafında şekillenen bir inanç atlası oluşturur. Çalışmada Evliyâ’nın gözlemleri, Mardin’de Şeyh Zûlî Sultan menzili, Hasankeyf’te Zülkifl Makamı ve Şeyh Emir Sultan türbesi, Nusaybin’de peygamberî ziyaretgâhlar, Cizre’de Nuhî hafıza ve Musul’da tılsımlar ile peygamber menkıbeleri üzerinden analiz edilmiştir. Her şehir, dinsel hafıza ile toplumsal kimliğin iç içe geçtiği bir “kutsal topografya” olarak konumlandırılmıştır. Seyahatnâme, bu yönüyle yalnızca bir seyahat anlatısı değil; inanç, bellek, coğrafya ve kimlik arasında kurulan çok katmanlı bir ilişkiler ağını görünür kılan kültürel bir metin olarak değerlendirilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Evliyâ Çelebi , Seyahatnâme , Mezopotamya , Halk İnancı , Kutsal Mekân

The Religious Landscape of Mesopotamia in Evliya Çelebi’s Seyahatnâme, Shrines, Sufi Lodges, and Popular Beliefs

Öz

This study examines the historical, cultural, and symbolic functions of sacred spaces in Evliya Çelebi’s Seyahatname, with a particular focus on the religious geography of Mesopotamia. The research analyzes how the construction of sacred sites in the cities of Mardin, Nusaybin, Cizre, Hasankeyf, and Mosul interacts with local systems of popular belief. Evliya Çelebi’s narrative departs from conventional historiography by blending empirical observation, oral tradition, and mystical intuition, thereby producing a distinctive form of storytelling. His accounts create a spiritual atlas structured around pilgrimage sites, dervish lodges, shrines, sacred springs, and miracle narratives.
The study explores Evliya’s observations through specific examples: the Şeyh Zûlî Sultan sanctuary in Mardin, the Zülkifl and Şeyh Emir Sultan shrines in Hasankeyf, the prophetic loci in Nusaybin, the Noahic memory in Cizre, and the talismanic and prophetic traditions in Mosul. Each city is presented as a “sacred topography” in which religious memory and social identity are intertwined. The Seyahatname is thus interpreted not merely as a travel account but as a cultural text that reveals a multilayered network of relations among faith, memory, geography, and identity

Anahtar Kelimeler

Evliya Çelebi , Seyahatname , Mesopotamia , Folk Belief , Sacred Space

Kaynakça

• Abu’l-Farac, Gregory. 1987. Abu’l Farac Tarihi. Cilt 1. Çev. Ömer Rıza Doğrul. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Akbaş, M. (2012). Hamdaniler döneminde Cizre ve çevresinde kültür ve medeniyete dair öğeler. Uluslararası Bilim, Düşünce ve Sanatta Cizre Sempozyumu (14-15 Nisan) içinde (ss. 47–54). Şırnak: Şırnak Üniversitesi.
• Assmann, J. (2015). Kültürel bellek (A. Tekin, Çev.). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Aydın, S. (2001). Mardin: Aşiret - cemaat - devlet. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları.
• Azimli, Mehmet. 2006. “Klasik İslam Tarihi Kaynaklarına Göre İlk Fetihten Artuklulara Mardin.” İçinde I.
• Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, der. İbrahim Özcoşar ve Hüseyin Haşimi Güneş, 45–49. Mardin: Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Yayınları.
• Bachelard, G. (1994). The Poetics of Space (M. Jolas, Trans.; J. Stilgoe, Foreword). Boston: Beacon Press. Belâzurî. (2002). Fütûhu’l-Büldân (M. Fayda, Çev.). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Beşer, M. U. (2017). “İnanç ve kültür turizmi noktasında bir örnek: Mardin Sultan Şeyhmus Türbesi.” 18. Ulusal Turizm Kongresi Bildiriler Kitabı, ss. 1028–1038. Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi Yayınları.
• Beysanoğlu, Ş. (1998). Anıtları ve kitabeleri ile Diyarbakır tarihi. Ankara: Irmak Yayınları.
• Bilgin, F. (2012). Osmanlı hâkimiyetindeki Cizre’de siyasal değişim ve merkez-çevre ilişkisi (XVI-XIX. yüzyıllar). Uluslararası Bilim, Düşünce ve Sanatta Cizre Sempozyumu (14-15 Nisan) içinde (ss. 67–78). Şırnak: Şırnak Üniversitesi.
• Connerton, P. (1989). How Societies Remember. Cambridge: Cambridge University Press.
• Evliyâ Çelebi. (2013). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bağdad - Basra - Bitlis - Diyarbakır - Isfahan - Malatya - Mardin - Musul - Tebriz - Van (S. A. Kahraman & Y. Dağlı, Haz.). 4. Kitap, 2. Cilt. Yapı Kredi Yayınları.
• Foucault, M. (1984). Of other spaces: Utopias and heterotopias (J. Miskowiec, Trans.). Architecture /Mouvement/ Continuité, October, 1–9.
• Göyünç, N. (1991). 16. Yüzyılda Mardin Sancağı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Havan, A. (2004). XIII. yüzyılda Musul şehri (Yüksek lisans tezi). Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Honigmann, E. 1997. “Nasibin.” İslâm Ansiklopedisi. Cilt 9, 99. Eskişehir: MEB Yayınları.
• Karademir, D. (2019). Cizre şehrinin kuruluş ve gelişimi. Journal of Awareness, 4(4), 433–454. https://doi.org/10.26809/joa.4.034
• Kaya, N. & Tayanç, M. (2025). Mekân ve bellek perspektifinden Türkiye'de kültürel miras ve toplumsal hafıza. Fikriyat Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 5(1), 56–65. https://doi.org/10.61960/fikriyat.1637754
• Kütük, Ahmet. 2006. Ortaçağda Nusaybin Bölgesinin Siyasi, Sosyal, İktisadi ve Kültürel Durumu. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Le Strange, G. (1905). The Lands of the Eastern Caliphate: Mesopotamia, Persia, and Central Asia from the Moslem Conquest to the Time of Timur. Cambridge: Cambridge University Press.
• Lehmann-Haupt, C. F. (1988). Armenien einst und jetzt (Bd. 2: Auf chaldäischer und griechischer Spur im türkischen Ostarmenien, in Nordassyrien und vom großen Zab zum Schwarzen Meer. 1. Hälfte: Das türkische Ost-Armenien — In Nord-Assyrien). Georg Olms Verlag.
• Massey, D. (2005). For Space. London: SAGE Publications.
• Mıynat, A. (2008). Bir Ortaçağ kenti: Hasankeyf (Yüksek lisans tezi). Muğla Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Nora, P. (1989). “Between Memory and History: Les Lieux de Mémoire.” Representations, (26), 7–24. https://doi.org/10.2307/2928520
• Oğuzoğlu, Y. (1997). Hasankeyf. In Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Cilt 16, ss. 364–368). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Pliny the Elder. (1999). Natural history (H. Rackham, Trans.; Vol. VI, §26). Loeb Classical Library, Harvard University Press.
• Procopius. (2002). De Aedificiis (H. B. Dewing, Trans.; Vol. VII). Loeb Classical Library, London.
• Sakkâr, S. (2006). Musul. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 31, ss. 361-363.
• Şimşek, Bediha. 2017. “Nusaybin Akademisi ve Süryani Teolojisindeki Yeri.” Tevil Dergisi 2(1): 101–112.
• Tuncel, Mehmet. 2007. “Nusaybin.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 33, 269. İstanbul.
• Yalnız, M. Z., Haykır, M., & Erdem, E. (2010). Cizre'nin kentsel gelişim süreci. Uluslararası Şırnak ve Çevresi Sempozyumu (14-16 Mayıs) içinde (ss. 223–240). Şırnak: Şırnak Üniversitesi Yayınları.
• Yaşin, A. (2011). Tarih, kültür ve Cizre. İstanbul: Kent Işıkları Yayınları.