II. Türk Kağanlığı Devlet İdeolojisi İçerisinde Bilge Tonyukuk

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 30, 203 - 216, 29.12.2024

Ayten Akcan

https://doi.org/10.31455/asya.1589971

Öz

Var oldukları tarihten beri değişik devletler kuran Türklerin, kendilerine özgü oluşturdukları devlet anlayışı ve hızlı teşkilatlanma yetenekleri ile dikkat çeken bir millet olduğunu anlıyoruz. Tanrı’dan “kut” alma ve tabiata dayalı temeller üzerine biçimlendiği düşünülen Türk devlet anlayışında temel kaynak ilahî güçtü. Kut kavramının, yönetim erki için kullanıldığında kağanın bedeninde somutlaşan bir güce karşılık geldiği, bu güç ile halka nizam veren ve halkı bir arada tutan bir yapıya büründüğü II. Türk Kağanlığı’ndan kalan yazıtlarda açıkça belirtilmiştir. Zira Türk devlet anlayışında yöneticiler, daima halka dönük bir siyaset izleyen, halkın ihtiyaçlarını karşılayan ve onların güvende olması için çabalayan bir tutum içerisinde olmuşlardır. Zamanla da devleti ayakta tutabilmek için vatan, millet, siyasî iktidar ve teşkilatlanma temel prensipleriyle farklı coğrafyalarda olsa bile belirli bir Türk devlet ideolojisini meydana getirmişlerdir.
İkinci Türk Kağanlığı (682-744) döneminde vezir olarak görev yapan Tonyukuk da Türk devlet sistemi içinde Kağanlığın ideolojik faaliyetlerinden sorumlu ana ideolog idi. Tonyukuk süreç içerisinde siyasî ve kültürel konulardaki faaliyet planlamasında etkili olduğu kararlarla bilge unvanını kazanmış ve aynı zamanda Yüksek Mahkeme başkanı mevkine getirilmiş önemli bir Türk devlet adamıdır. Tonyukuk aynı zamanda 725/726 yılında ölünceye kadar İlteriş Kutlug (682-691), Kapgan (692- 716), Bilge (716-725) kağanların devirlerinde devletin ilerlemesi, dış ve iç tehditlerin bertaraf edilmesi, sosyal ve idarî düzenin korunması ve yürütülmesi konularında devlete büyük katkı sağlamıştır. Çalışmanın amacı II. Türk Kağanlığı’nda önemli bir stratejist olarak bilinen Tonyukuk’un faaliyetlerini analiz etmeye çalışarak Türk devlet anlayışının ve ideolojisinin gelişimine sağladığı yararların neler olduğu tespiti amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

II. Türk Kağanlığı, Bilge Tonyukuk, Yönetim, Hâkimiyet, Strateji

Proje Numarası

yok

Bilge Tonyukuk Within the State Ideology of the Second Turkic Qaghanate

Öz

We understand that the Turks, who have celebrated different states since their existence, are a nation that attracts attention with their unique understanding of the state and their ability to rapidly organise. The main source of the Turkish state understanding, which was thought to be shaped on the basis of receiving ‘kut’ from God and nature, was divine power. When the concept of kut is used for the ruling power, it is clearly stated in the inscriptions from the Second Turkish Qaghanate that it corresponds to a power embodied in the body of the kaghan, and with this power, it takes on a structure that gives order to the people and keeps the people together. Because in the Turkish state understanding, the rulers have always been in an attitude that follows a public-oriented policy, meets the needs of the people and strives for their safety. In time, in order to sustain the state, they created a certain Turkish state ideology with the basic principles of homeland, nation, political power and organisation, even in different geographies.
Tonyukuk, who served as vizier during the Second Turkish Qaghanate (682-744), was the main ideologist responsible for the ideological activities of the Qhaganate within the Turkish state system. Tonyukuk was an important Turkish statesman who gained the title of sage with the decisions he influenced in the planning of political and cultural activities in the process and was also appointed as the president of the Supreme Court. Tonyukuk also made great contributions to the progress of the state, the elimination of external and internal threats, the protection and execution of social and administrative order during the reigns of Ilterish Kutlug (682-691), Kapgan (692- 716), Bilge (716-725) Qaghans until his death in 725/726. The aim of the study is to analyse the activities of Tonyukuk, who is known as an important strategist in the Second Turkish Qaghanate, and to determine the benefits he provided to the development of the Turkish state understanding and ideology.

Anahtar Kelimeler

II. Turkish Qaghanate, Bilge Tonyukuk, Administration, Dominance, Strategy

Proje Numarası

yok

Kaynakça

• Abduali, B., Konuratbayeva, Z. M., Abikenova, G. T., Karipzhanova, G. T., Sagdieva, R. K., Husnutdinov, D. H., & Giniyatullina, L. M. (2017). Historical and Linguistic System of Turkic Names and Some Specific Features of Creating Vocabulary. Man in India, 97(18), 443- 456.
• Akar, A. (2021). Bilge Tonyukuk yazıtı. Ötüken Neşriyat.
• Alyılmaz, C. (2000). Bilge Tonyukuk Yazıtları Üzerine Birkaç Düzeltme. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 48, 11-18.
• Alyılmaz, C. (2021). Bilge Tonyukuk yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arsal, S. M. (1947). Türk tarihi ve hukuk. İ. Ü. Hukuk Fakültesi Yayınları.
• Aydın, E. (2017). Orhon yazıtları Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor. Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Aydın, E. (2019). Türklerin Bilge Atası Tonyukuk. Kronik Kitap.
• Bazin, L. (1974). Les calendriers turcs anciens et medievaux. Lille.
• Bazin, L. (2011). Eski Türk dünyasında kronoloji yöntemleri (Çev.: V. Köken). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bernshtam, A. N. (1946). Socio-Economic System of the Orhon-Yenisei Turks in the 6th-8th Centuries. Eastern Turkic Qaghanate and Kyrghyz. Moscow -Leningrad: Academy of Sciences of SSSR Press. Original in Russian (Бернштам, А. Н. Социально-экономический строй орхоно-енисейских тюрок VI-VIII вв. Восточно-тюркский каганат и кыргызы. М.; Л.: Изд-во АН СССР).
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Cassirer, E. (1984). Devlet efsanesi (Çev.: N. Arat). Remzi Kitabevi.
• Chaliand, G. (2001). Göçebe imparatorluklar (Çev.: E. Sunar). Doğan Kitapçılık.
• Clauson, S. G. (2010). Tonyukuk abidesi hakkında bazı notlar. Türkiyat Mecmuası, 18, 141-148. https://doi.org/10.18345/tm.72609
• Danilov, S. V. (2004). Goroda v koçevıh obsçestvah tsentralnay azii. İzdatelstvo Buryatskogo Nauçnogo Tsentra Soran.
• Donuk, A. (1988). Eski Türk devletlerinde idari- askeri unvan ve terimler. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Durmuş, İ. (2019). Bilge Tonyukuk. Asya Araştırmaları Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 3(1), 29-46.
• Ejenhan, B., & Oşan J. (2006). Kazahstan tarihi turalı Kıtay Derektermeleri. T.IV. Almatı.
• Ekrem, E. (2006). Göktürklerden Türklere: Türk kimliğinin oluşmasına tarihsel bir bakış. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2, 5-24.
• Ergin, M. (2000). Orhun abideleri. Boğaziçi Yayınları.
• Erkoç, H. İ. (2016). Batı Göktürk Kağanlığı’nın Kuruluşu. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 33(1), 43-72.
• Erkoç, H. İ. (2018). Çin ve Tibet kaynaklarına göre Göktürk mitleri. Belleten, 82(293), 51-82.
• Findley, C. V. (2019). Dünya tarihinde Türkler (Çev.: A. Anadol). Alfa Yayınları.
• Giraud, R. (1961). L’inscription de bain tsokto. Paris.
• Giraud, R. (1999). Gök Türk imparatorluğu (Çev.: İ. Mangaltepe). Ötüken Yayınları.
• Golden, P. B. (2002). Türk halkları tarihine giriş (Çev.: O. Karatay). Karam Yayınları.
• Gökalp, Z. (1976). Türk töresi. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gumilev, L. N. (1967). Drevnie tyurki. Moskova.
• Günal, Z. (2004). İslâm Öncesi Türk tarihi ve kültürü. Nobel Yayıncılık.
• Hirth, F. (1897). Nachworte zur Inschriet des Tonjukuk: Beiträge zur Geschichte der Ost Türken im 7. und 8. Jahrhundert nach Chinesischen Quellen. Die alttürkischen Inschriften der Mongolei, Band 2, St. Petersburg: Neudrruck der Ausgabe. 中 译文见陈浩 (Çince tercümesi için bkz: Chen Hao) 跋暾欲谷碑-以汉文史 料为中心的东突厥汗国史 (Tonyukuk Abidesi-Çince Tarihi Kayıtlar Temelinde Doğu Göktürk Kağanlığı Tarihi),《欧亚译丛》(Avrasya Çeviri Topluluğu) 3. Baskı.
• Hirth, F. (1899). Nachworte zur Inschrift des Tonjukuk, Beiträge zur Geschichte der Ost-Türken im 7. und 8. jahrhundert nach Chinesischen Quellen. Wilhelm Radloff, Die Alttürkischen Inschriften der Mongolei.
• Kafesoğlu, İ. (2017). Türk milli kültürü. Ötüken.
• Khazanov, A. M. (2015). Göçebe ve dış dünya (Çev.: Ö. Suveren). Doğu Kütüphanesi.
• Kirilen, G. (2021). Göktürklere kalan miras. Ötüken Neşriyat.
• Klyashtorny, S. G. (1966). Tonyukuk-Aşide Yuançjen, Tyurkologiçeskiy Sbornik (Andrey Nikolayeviç Kononov’a 60. Yaş armağanı). SSCB Orta Asya Bilim Akademisi Enstitüsü, Nauka Yayınevi, 202-205.
• Klyashtorny, S. G. (2003). The history of central asia and runic writing monuments. Faculty of Philology.
• Linghu, D. (令狐德棻). (1988). Zhou shu (周書) (Zhou kayıtları). Zhonghua Shuju.
• Liu, Mau-tsai (1958). Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost- Türken (T’u-küe). Wiesbaden.
• Liu, X. (劉昫). (1997). Jiu Tang Shu (舊唐書) (JTS: Eski Tang Tarihi). Zhonghua Shuju.
• Meinecke, F. (1962). Machiavellism: TheDoctrine of Raison d’état and Its Place in Modern History. New Haven: Yale University Press.
• Mori, M. (1973). A-shih-tê Yüan-chên ve Tonyukuk. İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, 5(1-4), 87-93.
• Nadelyaev, B. M. (1963). Çteniye orhono-eniseyskogo znaka 𐰪 i etimologiya imeni Tonyukuka-sb. Tyurkologiçeskie issledovaniya, M (L), 197-213.
• Neocleous, M. (2014). Devleti tahayyül etmek (Çev.: A. Sarı). Notabene Yayınları.
• Orkun, H. N. (1936). Eski Türk yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Orkun, H. N. (2004). Türk sözünün aslı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ouyang Xiu, Xin Tang Shu (1958). Tan Hanedanı’nın yeni kronikleri. Pekin.
• Ögel, B. (1971). Türk kültürünün gelişme çağları. Millî Eğitim Basımevi.
• Ögel, B. (1982). Türklerde devlet anlayışı (13. yüzyılın sonlarına kadar). Başbakanlık Basım Evi.
• Ögel, B. (1993). Türk mitolojisi I. TTK.
• Ölmez, M. (2016). Ongi yazıtı, sorunlar ve çözüm önerileri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 64(1), 43-86.
• Roux, J. P. (2008). Türklerin tarihi: Pasifik’ten Akdeniz’e 2000 yıl (Çev.: A. Kazancıgil, L. A. Özcan). Kabalcı Yayınevi.
• Scott, J. C. (2021). Tahıla karşı ilk devletlerin derin tarihi. (Çev.: A. E. Pilgir). Koç Üniversitesi Yayınları.
• Selçuk, H. (2020). Üç devir, üç devlet ve üç vezir (Bilge Tonyukuk, Nizamülmülk ve Lütfi Paşa). Y. E. Tansü (Ed.), Bilge Tonyukuk anısına Türkiye ve Türk dünyası araştırmaları-I (s. 1-22). İksad Yayınevi.
• Sertkaya, O. F. (1979). Some problems of Köktürk history: The first line of the Tonyukuk Monument. Central Asiatic Journal, 23(3-4), 288-292.
• Sertkaya, O. F. (1986). Göktürk tarihinin meseleleri: Bilge Tonyukuk’un abidelerinin tarihlendirilmesi üzerine. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 24, 347-362.
• Smagulov N. B., & Tashagyl, А. (2015). Ancient Turkic Inscriptions Manifesto Kyltegin. Bulletin of KSU. History. Philosophy series, 3(75), 52-59
• Stebleva, I. V. (1965). Turkic poetry of VI-VIII centuries. Nauka Publishing House.
• Syzdykov S. M. (2014). Karluk-Karakhan state: Political history and cultural heritage. Foliant.
• Syzdykov S.M. (2000). History of Karlyk state. Training manual. Kazakoarat.
• Talat, T. (1988). Orhon yazıtları, Kültigin, Bilge Kağan. Tunyukuk. Simurg Yayınları.
• Taneri, A. (1981). Türk devlet geleneği dün-bugün. Töre Yayınları.
• Taşağıl, A. (1993). Kapgan Kagan (692-716). Belleten Türk Tarih Kurumu, 57(218), 51-70.
• Taşağıl, A. (2014). Gök-Türkler I-II-III. Türk Tarih Kurumu.
• Taşağıl, A. (2018). Göktürkler I-II-III. Türk Tarih Kurumu.
• Taşağıl, A. (2020). Bilge Tonyukuk’un Gök Türk kağanlığına katkısı. K. Yıldırım (Ed.), Bilge Tonyukuk Yazıtı’nın Dikilişinin 1300. Yılı UNESCO 2020 Bilge Tonyukuk Yılı Anısına “Tonyukuk Kitabı”. 1 (317-337). Türk Ocakları İstanbul Şubesi.
• Tekin, T. (1968). A grammar of Orkhon Turkic. Bloomington, The Hague, Indiana University.
• Tekin, T. (2006). Orhon yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Thomsen, V. (1935). Moğolistan’daki Türkçe kitabeler (Çev.: R. Hulusi). Türkiyat Mecmuası, 3, 81-119.
• Togan, İ. (2013). Çin’de Yetişmiş Bir Kadim Devlet Adamı. H. Ş. User&B. Gül (Ed.), Yalım Kaya Bitiği Osman Fikri Sertkaya Armağanı (s. 563-577). Türk Kültürü Araştırmaları Enstitüsü.
• Wang, H. (1982). Apa Qaghan, founder of the Western Turkish khanate, the splitting up of the Turkish khanate and the formation of the western Turkish khanate. Social Sciences in China, 2, 124-152.
• Weber, M. (2010). Şehir modern kentin oluşumu (Çev.: M. Ceylan). Yarın Yayıncılık.
• Wei, Z. (魏徵). (1988). Sui Shi (隋史) (SS: Sui Tarihi). Zhonghua Shuju.
• Zholdasbekov M., Seidimbekov A., & Koishygara S. (2000). Eltutka. Atamura.