Uygur Türklerinin Moğol İmparatorluğu‘ndaki Rolü

Yıl 2019, Cilt: 3 Sayı: 1, 19 - 28, 01.06.2019

Varis Çakan

Öz

Cengiz Han tarafından Büyük Moğol İmparatorluğu’nun kurulmasından sonra, Moğol Devleti Hindistan’ın sınırları; Doğudaki Büyük Okyanus kıyılarından batıdaki Tunay Nehri kıyılarına, kuzeyde Sibirya meralarından güneyde Hindistan’a kadar olan geniş sahayı kapsıyordu. Cengiz Han döneminde, Cengiz Han’ın imparatorluğuna tarihi “Beşbalık Kenti”, “Qoço” (Turfan), “Karashahr”, “Kaşgar” ve “Hotan” ve özellikle Altay bölgesinden katılan binlerce Budist ve Müslüman Uygur Türkleri İmparatorluğun kuruluşu ve gelişiminde çok önemli bir rol oynadılar. Bunların içinde savaş sanatlarını ve tekniklerini bilen deneyimli devlet adamları, ünlü diplomatlar ve üst düzey askerler, Moğol İmparatorluğu’nun inşasına katılan denizciler, inşaat mü-
hendisleri, dilbilimciler, şairler ve çok sayıda alimler de bulunuyordu.

Naymanlar ile yapılan bir savaşta Cengiz Han tarafından esir alınan Uygur devlet adamı ve Mühürdar Tata-tonga , Cengiz Han’ın dikkatini çekmiş ve Cengiz Han ona baş danışmanı ve mühürdarı olmasını teklif etmiştir. Cengiz Han’ın teklifini kabul eden Tata-tonga, Moğolların devlet idaresindeki büyük bir boşluğu doldurmuş ve imparatorluktaki yönetim eksikliklerini gidermiş ve devleti güçlü bir teşkilat yapısına kavuşturmuştur. Ayrıca, O Moğolların kültürel alandaki gelişimine de katkıda bulunmuştur. Mesela Uygur alfabesini Moğol İmparatorluğu’nun resmi alfabesine yapar.Tata-tonga aynı zamanda Cengiz Han’ın oğullarının öğretmenidir ve onların iyi bir şekilde büyümelerine yardımcı olmuştur.

Uygur alfabesi ve Uygur alimleri Moğol Devleti yasalarının oluşumunda çok önemli rol oynadılar. Bundan başka yine Koçu İdikut Uygur Devleti hükümdarı Barçuk Sanat Tigin, 1210 yılında Moğol İmparatorluğu’nun başkentine ziyarete gelir. Ziyaretten sonra Uygurların Beşbalık Bölgesi›nden binlerce kişinin Moğol devletine getirildiği ve devlet işlerinde çalıştırıldığı anlaşılmaktadır. Uygur komutanları, Doğu ve Batı›da 1219-1225 yılları arasında yapılan tüm savaşlarda Cengiz Han’a rehberlik yapar.Cengiz Han vefat ettikten sonra oğulları ve torunları, devlet idaresinde birçok Uygur bürokratı çalıştırdılar. Onların arasında; Tura Kaya, Pulat Kaba ve Mahmut Yalavaç gibi ünlü devlet adamları bulunmakta idi.

Cengiz Han’ın torunlarından biri olan Kubilay, bugünkü Pekin’i başkent yaparak Yü’en İmparatorluğu’nu kurduktan sonra, binlerce Uygur devlet adamı ve mühendisi Pekin’e davet eder ve üst düzey görevlerde çalıştırır.Bunların içinde Len-Şi-Şen (d. 1231-d.1280), Sang-a (b.?-d.1291), Ahmet, Mengü Tigin, Şiban (b.1197-d.1266) ve Ehteriddin (Ahderiddin) gibi kişiler en başta gelmektedir. Bu bildiride Uygur devlet adamlarının ve alimlerinin Moğol devletinde oynadığı rolü ele alınmaktadır

 

Anahtar Kelimeler

Cengiz Han, Moğollar, Uygurlar, Tata Tonga, Mahmut Yalavaç

Kaynakça

• ARSAL Sadri Maksudî, (1947) Türk Hukuk Tarihi, İstanbul.
• BARTHOLD V.V, (1990), Moğol İstilasına Kadar Türkistan, (Hazr: Hakkı Dursun Yıldız), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• CÜVEYNÎ A. Ata Melik, (1999), Tarih-i Cihan Güşa, (Tercüme eden: Mürsel
• ÖZTÜRK),T.C.Kültür Bakanlığı Yayınları/2253, Ankara.
• KAFALI Mustafa, (2002), “Çağatay Hanlığı” TÜRKLER, C. 8 Yeni Türkiye Yayınları, Ankara.
• KUSHENOVA Ganizhamal, (2007) “Cengiz Han’ın İki Valisi Mahmut Yalavaç ve Yeh-luCh’u- ts’ai: Devlet İdare Anlayışları ve Uygulamalar” Bilig, Yaz/2007 S.42.
• Moğolların Gizli Tarihi, (1995) (Tercüme eden: Ahmet Temir, Türk Tarih Kurumu Yayınları , Ankara.
• OSMAN Gayretcan, (2002), Uygurlar Doğuda ve Batıda, (Uygur Türkçe), Xinjiang Halk Neşriyatı, Urumçi.
• SPULER Bertuld (1988), History of the Mongols, Based on Eastern and Western Accounds of the Thirteenth and Fourtheenth Centuries, New York.
• TOGAN Z.Velidî, (1981), Umumî Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitap Evi, İstanbul.