Bilge Tonyukuk

Yıl 2019, Cilt: 3 Sayı: 1, 29 - 46, 01.06.2019

İlhami Durmuş

Öz

Bilge Tonyukuk Gök Türk döneminin en büyük devlet adamlarındandır. Onun almış olduğu çeşitli ad ve unvanlar arasında kaynaklarda en çok geçeni Bilge Tonyukuk’tur. Bilge adı “hakim, akıllı, bilgin, alim” anlamına gelmektedir. Bilge en büyük unvanlardan biridir. Bilge, kağan ve hatunlarda da kullanılmış en önemli unvandır. Tonyukuk adının da bir unvan olduğu bilinmektedir. Bu kelimenin “tun” ve “yugruş” kelimelerinden oluştuğu anlaşılmaktadır. Buradan Tun-yuku/Tun-yugruş kelimesi “ilk halktan vezir”, “ilk halk arasından çıkmış vezir” anlamına gelmektedir. Bilge Tonyukuk’un “Boyla Baga Tarkan” ve “Apa Tarkan” unvanlarından da söz edilmektedir. Çeşitli ad ve unvanlar alan Bilge Tonyukuk Çin’de doğmuş ve ömrünün önemli bir kısmını orada geçirmiştir. Daha sonra Türklerin bağımsız olarak varlığını sürdürdüğü bozkır çevresine gelmiştir. O, bir devlet adamı olarak Kutlug İlteriş Kağan, Kapgan Kağan ve Bilge Kağan ile çalışarak Türk devlet ve milletine büyük hizmet etmiştir. Bilge Tonyukuk’un özelliklerini almış olduğu unvanlar açık bir şekilde ortaya koymaktadır. O, bilge, akıllı, halk arasından çıkmış ilk vezir, başkomutan, danışman olmak üzere çeşitli özelliklere sahiptir. Bilge Tonyukuk akıllı, halk arasından çıkmış ilk vezir, başkomutan, danışman olmak üzere çeşitli özelliklere sahiptir. Tonyukuk akıllı, uyanık ve çok iyi bir stratejist olarak bilinmektedir. Aynı zamanda düşmana karşı çok savaş kazanmışbir kahraman olduğu da dikkati çekmektedir. Bilge Tonyukuk’un Anıtlığı günümüzde Moğolistan’ın başkenti Ulanbatur’un yakınında Bayn Tsokto Tepesi denilen yerin yanında bulunmaktadır. Bu anıtlık dikdörtgen
planlı olup, girişi doğu taraftandır. Yazıtlı taşları, heykelleri ve balbalları ile Türk tarih ve kültürüne büyük katkı sunmaktadır. Özellikle iki adet taşın dört tarafı Türkçe olup, Gök Türk yazısıyla yazılmıştır. Bilge Tonyukuk bu yazıtlarında Türk devlet ve milleti için yaptıklarından ayrıntılı bir şekilde söz eder. Onun vermiş olduğu bilgiler Türk siyasi, askeri, hukuk tarihleri ile düşünce hayatına dair kayda değer bilgiler içerir. Yazıtında bir devlet adamında bulunması gereken vasıfları da ortaya koyar. Anıtlığından ortaya çıkarılan kalıntı ve buluntular yazıtlardaki bilgilerle karşılaştırma yapmaya da imkan verir  

Anahtar Kelimeler

Türk, Bilge Tonyukuk, devlet, millet, strateji, kahramanlık, yazıt

Kaynakça

• CAFEROĞLU, Ahmet, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, İstanbul, 1968.
• DİKMEN, Aysel- BAYAZ, Ayla; Derleme Sözlüğü, X, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1993.
• DONUK, Abdulkadir, Eski Türk Devletlerinde İdari- Askeri Unvan ve Terimler, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul, 1988.
• DURMUŞ, İlhami, “Eski Türk Devletlerinin Oluşumunun Temel Unsurları”, Gazi Türkiyat, Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, 2, (2008), 25- 45.
• DURMUŞ, İlhami, Türk Kültürüne Giriş, Akçağ Yayınları, Ankara, 2018.
• GİRAUD, Rene, Gök Türk İmparatorluğu, (çev. İsmail Mangaltepe), Ötüken Neşriyat A.Ş., İstanbul, 1999.
• KAFESOĞLU, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1989.
• KAPLAN, Mehmet, “Orhun Abidelerinde Mekân-İnsan Münasebeti”, Türklük Araştırmaları Dergisi, I, (1985), 1- 6.
• KAŞGARLI MAHMUD, Divanü Lugat-it Türk, I- IV, (çev. Besim Atalay), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1992.
• KURAT, Akdes Nimet, “Gök Türk Kağanlığı”, A.Ü. Dil ve Tarih Coğrafya Dergisi, X/1- 2, ( 1952 ), 13- 5 6.
• LİU MAU-TSAİ, Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost – Türken (Tu-Küe), I, Otto Harrassowitz, Wiesbaden, 1958.
• MORİ, Masao, “A-shih-te Yüen-chen ve Tonyuquq”, İslam Tetkikleri Enstitüsü, Dergisi, V/1- 4, (1973), 87- 93.
• MORİ, Masao, “Kuzey Asya’da Eski Bozkır Devletlerinin Teşkilâtı”, İ.Ü. Tarih Enstitüsü Dergisi, IX, 1978, 209- 226.
• Orhun Abideleri, Haz. Muharrem ERGİN, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1991.
• ORKUN, Hüseyin Namık, Eski Türk Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1987.
• ÖGEL, Bahaeddin, “Büyük Hun İmparatorluğu ve Daha Önceki Devletler”, Tarihte Türk Devletleri, I, Ankara 1987.
• RADLOFF, W., Die Alttürkischen Inschriften der Mongolei, Buchdruckerei der Kaiserlichen Akademi der Wissenschaften, Petersburg, 1899.
• RAMSTEDT, G. T.,-J.G. GRANÖ- P. AALTO, Materialen zu den Alttürkischen Inschriften der Mongolei, Suomalais- Ugrilainen Seura, Helsinki, 1958.
• SÜMER, Faruk, Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları, I- II, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1999.
• TAŞAĞIL, Ahmet, Göktürkler, III, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2004.
• THOMSEN, Wilhelm, Çözülmüş Orhun Yazıtları, ( çev. V. Köken ); Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1993.