AZERBAYCAN’DA EĞİTİM VE KÜLTÜR MESELESİ: HAYAT MECMUASI’NDA YAYIMLANAN MAKALE ÜZERİNDEN BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: Cumhuriyet’in 100. Yılına Armağan Özel Sayısı, 53 - 68, 31.12.2023

Yasemin Işık

https://doi.org/10.58640/asyar.1411513

Öz

19. ve 20. Yüzyılda modernleşme yoluna giren modern-millî devletlerde yeni iktidarların yeni rejimlerine göre kurguladıkları yeni ideolojilerinin bireysel ve toplumsal alanda yerleştirilmesi, yeni kimlik inşasının sağlanması noktasında “eğitim meselesi” politikaların merkezine alınmıştır. Özellikle 20. Yüzyılın başlarında millî devletlerde eğitimin bir yandan tarihî miras olan kültürün aktarımı, bir yandan da yeni düzenin getirdiği yeni değerlerin tanıtılması ve toplum nezdinde benimsenmesi işlevleri önem kazanmış; modern toplum inşasında eğitime böylesi bir kutsal vazife atfedilmiştir.
Toplumsal, kültürel değişim ve zihniyet dönüşümü bağlamında en önemli rolü devletin ve eğitim kurumunun üstlendiği, yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nde de modernleştirme projesine bağlı olarak eğitim politikalarında yeni bir evreye girilmiştir. Siyasal, toplumsal, kültürel ve ekonomik dönüşümlerin toplumda kökleşmesinde, Türk İnkılâbının anlaşılması ve korunmasında, yeni değerlere uygun yeni insan tipinin yetiştirilmesinde eğitim bir araç olarak görülmüştür. Eğitimin en temel amacı, modern, millî, demokratik düşünceli, Cumhuriyetçi yurttaşlar yetiştirmek olarak belirlenmiş, öğretim programları da bu amaç çerçevesinde yeniden şekillendirilmiştir. Erken Cumhuriyet Dönemi dergiciliği, Modernleşmeci Lider Mustafa Kemal Atatürk’ün imzasını taşıyan her inkılâbı ve bu inkılâpların merkezinde yer alan eğitim kurumunda gerçekleşen gelişmeleri okuyuculara duyurmak, tanıtmak, bunların haklılığını savunmak görevlerini üstlenmiştir. 2 Aralık 1926- 5 Mayıs 1930 tarihleri arasında (146 sayılık bir koleksiyonla) düşün, felsefe, edebiyat, sanat dergisi ve yeni Türk Devleti’nin sesi olarak yayımlanan Hayat Mecmuası, zengin ve idealist yazar kadrosu ve zihniyet dönüşümü ile eğitim meselesine çok geniş bir perspektiften bakmasıyla dönemin önemli yayınlarından biri olma niteliğini kazanmıştır.
Hayat Mecmuası, eğitim tarihi, eğitim felsefesi ve sosyolojisi, eğitim psikolojisi ve öğretim yöntemleri alanlarında bugün de canlılığını koruyan çok önemli konulara sütunlarında yer vermiş; pedagojik araç ve metotların, öğretim programlarının hem Türk Milletinin ihtiyaçlarına hem de çağın gereklerine tümüyle uyum sağlayacak şekilde iyileştirilmesi gerektiğini savunarak bu konuda devlete Batı’dan önemli örnekler sunmuştur. Çocukların ve gençlerin eğitiminde pragmatist felsefenin ilkelerini işaret eden Hayat Mecmuası, Doğu’dan ve Batı’dan eğitim alanında öne çıkan yayınları da tanıtmıştır. Azerbaycan ve Japonya’da eğitim ve kültür alanında yaşanılan gelişmeleri özel makalelerle kamuoyuna sunmuştur.
Bakü Üniversitesi Şark Fakültesi Türk Edebiyatı Tarihi Profesörü olarak tanıtılan E. Hikmet’in (İsmail Hikmet Ertaylan olduğu belirlenmiştir) imzasıyla Hayat Mecmuası’nda (1927 yılında) yayımlanan “Azerbaycan’da Maarif” isimli makale, ülkenin eğitim ve kültür durumunu tarihî süreç içerisinde yaşananlar bağlamında aktarmasından dolayı önem arz etmektedir. Makalede, “Rusya Türklerinin kültürel mücadelesi, Tanzimat hareketlerinin bunlar üzerindeki etkisi, Azerbaycan’da Fars medeniyeti ve Rus eğitiminin etkilerinin sonuçları, millî ruh ve Türklüğe doymak amacıyla kurulan birkaç okulun (Saadet Mektebi vd. gibi) faaliyetleri, özellikle Türk dilinde öğretime geçmiş bir iki yüksekokulun (Yüksek Pedagoji Enstitüsü, daha sonra Bakü Üniversitesi) Türkler arasında (Kırım, Kazan, Özbekistan, Türkmenistan, Dağıstan, Azerbaycan, İran Azerbaycan’ından toplanıp gelen öğrenciler sayesinde) sağlanacak kültürel birliğin temellerini hazırlama fonksiyonları” gibi başlıklar dikkat çekmektedir. İsmail Hikmet Ertaylan, Bakü Devlet Üniversitesi’nin temelini oluşturan Yüksek Pedagoji Enstitüsü ile ilgili güncel gelişmeleri de haber vermiştir.
Çalışmada bahsi geçen başlıklar araştırma eserler ışığında tartışılarak, Azerbaycan’ın makalede belirtilen tarihî süreçteki eğitim ve kültür durumuna ilişkin genel bir değerlendirme yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Eğitim ve Kültür Meselesi, Hayat Mecmuası, Azerbaycan, Saadet Mektebi, Yüksek Pedagoji Enstitüsü, Bakü Üniversitesi.

Kaynakça

• Abdusselam, M. (1990). Güneyin Gelişiminde Bilim Teknolojisi ve Bilim Eğitimi Üzerine Notlar. Çev., Orhan Düzgüneş. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Akifoğlu, V. (2017). “Azerbaycan’da Millî Direniş (1917-1930)”. Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi (DTCF Dergisi). 2 (57): 776-795.
• Akpınar, Y. (2011). “Tercüman”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 40/ 492-494.
• Akün, Ö. F. (1995). “Ertaylan, İsmail Hikmet”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 11/ 309-312. Buniyatov, Z. M. (1991). “Azerbaycan”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 4/ 318-322.
• Can, A. (2007). “Yeni Kafkasya Mecmuası”. Bilig. (41), 109-122.
• Çelebi, E. (2000). Yaş Türkistan Dergisine Göre Türkistan Millî Mücadelesi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Dalbay, S. R. ve Avcı, N. (2018). “Kimlik İnşasına İlişkin Temel Yaklaşımlar ve Bu Yaklaşımların Türkiye’ye Yansımaları”. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. 1 (23), 17-39.
• Demir, A. (1998). Tarihten Günümüze Rus Yayılmacılığı ve Yeni Kurulan Cumhuriyetler. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Doğan, İ. (2004). Toplum ve Eğitim Sorunları Üzerinde Felsefi ve Sosyolojik Tahliller. Ankara: PegemA Yayıncılık.
• Ekincikli, M. ve Işık, Y. (2019). “Ebedî Şeften Millî Şefe Kimlik İnşası; Yeni Nesil Yetiştirme Politikaları Üzerine Karşılaştırmalı Bir Analiz”, Theary and Practice in Education- Science, Experience and Knowledge. Ed., N. Akpınar Dellal, S. Koch, W. Stankowski, (Contemporary Educational Research Association). Düsseldorf: Lambert Academic Publishing LAP, December-ISBN: 978-620-044130-0, 266-290.
• Emin, L. (1984). SSCB’de (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği’nde) Müslümanlar. Moskova: APN Yayınevi. Erkal, M. (2000). Sosyoloji. İstanbul: Der Yayınları.
• Ertaylan, İ. H. (1927). “Azerbaycan’da Eğitim”. Hayat Mecmuası. 2 (35), 169-170.
• Ertaylan, İ. H. (2011). Türk Edebiyatı Tarihi- I-IV. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Gündüz, M. (2008). “Osmanlı Modernleşmesinin Temel Dinamiği Eğitim ve Paradoksal Sonuçlar”. Muhafazakâr Düşünce Dergisi. (16-17), 165-187.
• Işık, Y. (2007). Hayat Mecmuası’nın Eğitim Açısından İncelenmesi (1926-1930), Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Işık, Y. (2009). “Hayat Mecmuası”. Cumhuriyet Dönemi Türk Kültürü- Atatürk Dönemi (1920-1938)-I. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu-Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 258-260.
• Işık, Y. (2020). “Mustafa Kemal Atatürk’ün Eğitimci Kişiliği ve Başöğretmen Unvanı”. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi (ASEAD). 7 (1), 173-196.
• Işık, Y. (2020). “Hayat Mecmuası Çerçevesinde Türk İnkılâbının Değerlendirilmesi”. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi (ASEAD). 7 (3), 76-130.
• Karakılıç, C. (2005). Yeni Kafkasya Mecmuası’na Göre Rusya’nın Azerbaycan Politikası (1923- 1927), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Karpat, K. (2009). Osmanlı’dan Günümüze Kimlik ve İdeoloji. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kırımlı, H. (1996). “GASPIRALI İsmâil Bey”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 13/ 392-395.
• Köseoğlu, T. (2014). Sovyetlerin Türkistan’ı Dönüştürme Siyasetine Muhalefet: Yaş Türkistan Dergisi (1929-1939), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Doktora Tezi, İstanbul.
• Kurt, İ. (2002). Psikolojiden Kültüre. Konya: Eğitim Kitabevi.
• Mammadov, J. (2008). Bağımsızlık Sonrası Azerbaycan Eğitim Sistemindeki Değişim ve Gelişmeler, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Maraş, İ. (2000). İdil-Ural Türklerinde Cedidcilik (Yenilikçilik) Hareketi (1850-1917), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri- İslam Felsefesi- Anabilim Dalı Doktora Tezi, Ankara.
• Memiş, E. ve Köstüklü, N. (2000). Yeni ve Yakın Çağda Türk Dünyası Tarihi. Konya: Çizgi Kitabevi.
• Oğuzkan, A. F. (1981). Eğitim Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Özcan, U. (2004). “Ahmet Ağaoğlu’nun Kişisel Serüveni Açısından XX. Yüzyılda Türkiye ve Azerbaycan’daki Modernleşme Deneyimleri”. Journal of Economy Culture and Society-Sosyoloji Konferansları. (29), 77-85.
• Özdoğan, G. G. (1994). Sovyetler Birliğinden Bağımsız Devletlere Ulaşmanın Dinamikleri- Bağımsızlığın İlk Yılları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Özodaşık, M. (1999). Cumhuriyet Dönemi Yeni Bir Nesil Yetiştirme Çalışmaları 1923-1950. Konya: Çizgi Kitabevi.
• Özodaşık, M. (2006). Yeni Nesil. Konya: Tablet Kitabevi.
• Özyurt, C. (2013). “Türkiye’de Eğitim İdeolojisi ve Kimlik İnşası”. Eğitime Bakış Dergisi. (26), 8-12.
• Saray, M. (1993). Azerbaycan Türkleri Tarihi. İstanbul: Nesil Matbaacılık.
• Saray, M. (1998). Türk-Rus Münasebetlerinin Bir Analizi. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Sarıahmetoğlu K. N. (2002). “Azerbaycan’da Eğitim ve Basın”. Türkler Ansiklopedisi. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. 18/ 297-307.
• Turan, R. (2015). Azerbaycan’da İlk ve Ortaöğretimde Tarih Öğretimi ve Ders Kitapları (Sovyet Azerbaycan’ından Azerbaycan Cumhuriyeti’ne). Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Yalçın, M. (Ed.). (2010). “Ertaylan, İsmail Hikmet”. Tanzimat’tan Bugüne Edebiyatçılar Ansiklopedisi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1/ 413-414.
• “Zerdabli Melikzade Hasan Bey”. (1926). Yeni Kafkasya Mecmuası. 3 (9), 4-5.