TÜRK BOZKIR SİYASİ HÂKİMİYET ANLAYIŞINDA “UÇ AÇMANIN” AMİLLERİ

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 11 - 48, 26.12.2024

Engin Eroğlu

https://doi.org/10.58640/asyar.1529677

Öz

İklim ve coğrafyanın gereklerine uygun bir biçimde sürdürülen yaşam tarzları; bireylerin, toplulukların ve milletlerin karakterleri, dünyayı algılama biçimleri, sanat anlayışları ile örf ve adetleri üzerinde belirleyici bir rol oynamaktadır. Bu bağlamda Orta Asya iklim ve coğrafyası içerisinde yaşayan Türk bozkır topluluklarının geniş bir kuşak üzerinde yayılmalarında hiç şüphesiz konargöçer yaşamın ve bozkır kültürünün mayalandığı uçsuz bucaksız bozkırların yetiştirdiği cihanşümul ve alp karakterli insan tipinin çok büyük bir etkisi bulunmaktadır. Bunda kozmogonik anlayış ve idrakin ve ona bağlı gelişen cihanşümul bir yönetim anlayışının benimsenmesinin de oldukça büyük bir etkisi bulunmaktadır. Doğu-batı ve kuzey-güney istikamette binlerce kilometre genişlikte bir sahaya tekabül eden coğrafyanın sınır boylarında, diğer bir ifadeyle uç bölgelerde çeşitli milletlerle insani, kültürel ve ticari ilişki kurmada, atlı göçebelik ya da konargöçerliğin özgün ve dinamik sosyal ve siyasal yapısı ile birlikte coğrafi hususiyetler belirleyici olmuştur. Bu anlamda uç kelimesi “sınır” anlamına gelmekle birlikte, kendine özgü siyasi ve kültürel bir oluşumu ifade eden bir anlamı da ihtiva etmektedir. Konargöçer bozkır toplulukları, uçsuz bucaksız bozkırlara özgü sosyal, siyasi, iktisadi ve kültürel karakterleriyle komşu bölge ya da ülkelerle yoğun ilişkiler içerisine girmişlerdir. Bozkır yaşam tarzı içerisinde iklim ve bu iklimin beslediği hareketli yaşam; sosyal, ekonomik ve siyasal nedenlerle göç olgusunu sürekli olarak beslemiştir. Bu bağlamda Türklerin tarih sahnesine çıkışları, başka milletlerle karışmaları ve tarihi sürece yön vermeleri, çoğunlukla göçlerin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Konar göçer yaşam döngüsü içerisinde, bozkır topluluklarının dünyayı algılama biçimleri ve birtakım ihtiyaçlarına çözüm üretme çabaları, hareketli yaşam tarzına uygun bir biçimde yön bulma ve arazi topoğrafyasını iyi bir biçimde değerlendirme yeteneğini de geliştirmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kâinat anlayışı, Siyasi hâkimiyet, Uç açma, Fütuhat

Kaynakça

• Ahmetbeyoğlu, A. (2001). Avrupa Hun İmparatorluğu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ahmetbeyoğlu, A. (2009). “Bizans Tarihçisi Menandros’un Türkler (Gök-Türkler) Hakkında Verdiği Bilgiler”. İstanbul Üniversitesi Tarih Dergisi, S.50, 11-25.
• Ahmetbeyoğlu, A. (2018). “Avrupa Hunları”. Doğu Avrupa Türk Tarihi. Ed., Osman Karatay, Serkan Acar. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 107-187.
• Âşık Paşazade. (2003). Osmanoğulları’nın Tarihi. Haz., Kemal Yavuz, M.A. Yekta Saraç. İstanbul.
• Avcı, C. (2009). Sugūr. İslâm Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. C. 37, 473- 474.
• Babayar, G. (2007). Köktürk Kağanlığı Sikkeleri Kataloğu. Ankara: Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı.
• Barthold,V.V. (2011). Orta Asya Türk Tarihi. Çev., Hüseyin Dağ. Ankara: Divan Kitap. Bozkurt, N. (1995). Eman. İslâm Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. C. 11, 75-77.
• Bökönyi, S. (1994). “The Role of the Horse in the Exploitation of Steppes”. The Archaeology of the Steppes: Methods and Strategies, In B. Genito(Ed.). Papers from the International Symposium held in Naples 9-12 November 1992, Istıtuto Unıversıtarıo Orıentale, Napolı , 17-25.
• Brosius, M. (2006). The Persians. Routledge. Newyork.
• Chugunov, K., Parzinger, H., Nagler, A. (2004). “Chronology and Culturel Affinity of the Kurgan Arzhan-2 Complex According to Archaeological Data”. Impact of the Environment on Human Migration in Eurasia. In E. M. Scott, A. Y. Alekseev and G. Zeitseva(Eds.), IV Earth and Environmental Sciences, NATO Science Series, Vol. 42, USA , 1-8.
• Çandarlıoğlu, G. (2003). İslam Öncesi Türk Tarihi ve Kültürü. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Duralı, Ş. T. (2002). “Toplum-Devlet Ülküsü Olarak Tarihte Türklüğün Oluşması”. Türkler . Ed., Salim Koca vd. Ankara: Semih Ofset. C.1, 335-349.
• Durmuş, İ. (2015). İskitler. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Dvornichenko, V. V. (1995). “Sauromatians and Sarmatians of the Eurasian Steppes the Transitional Period from the Bronze Age”. Nomads of the Eurasians Steppes in the Early Ironage. In K. J. Davis, V. A. Bashilov and L. D. Yablonsky(Eds.). Zinat Press, Berkeley, CA , 101-104.
• Emecen, F. (1991). Antalya. İslâm Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. C. 3, 232-236.
• Emecen, F. (2012). Uc Beyi. İslâm Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. C. 42, 38-39.
• Eroğlu, E. (2014). Bozkır Kavimlerinde İktisadi ve Mesleki Yapı. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Ankara.
• Eroğlu, E. (2016a). ” Kimmer ve İskitlerin Anadolu’daki Ticari Hayata Etkileri Üzerine Bir Yorum”. Cappadocia: Journal of History and Social Sciences. Vol. 7, 37-47.
• Eroğlu, E. (2016b). “Bozkır Kavimlerinin Güney Rusya’daki Göç Hareketliliği”. TURANSAM Uluslararası Bilimsel Hakemli Dergisi. 8 (12), 343-350.
• Eroğlu, E. (2017a). “Türk Barışı (Pax Turcica): İskitler, Göktürkler ve Hazarlar”. Turkish Studies. Vol. 12/19, 91-102.
• Eroğlu, E. (2017b). “Eski Türklerde Devlet Baskanının Mesruiyeti”. Kitapsever Bir Tarihçi Prof.Dr. Ali Birinci Armağanı. Ed. Osman Köse. Polis Akademisi Yayınları, 583- 602.
• Eroğlu, E. (2017c). “İslamiyet Öncesi Türklerde Serbest Ticaret Pazarları”. Avrasya Sanat ve Medeniyet Dergisi. S. 8, 19-25.
• Eroğlu, E. (2021). Metodolojik Bir Bakış Açısıyla: Tarih ve Mekân. Bursa: Ekin Yayınevi. Eroğlu, E. (2023). Amasya Kervan Yolları. İstanbul: Post Yayınevi.
• Findley, C. V. (2012). Dünya Tarihinde Türkler. Çev., Ayşen Anadol. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Frye, R. N. (2009). Antik Çağlardan Türklerin Yayılmasına:Orta Asya Mirası. Çev., Füsun Tayanç, Tunç Tayanç. Ankara: Arkadaş Yayınevi.
• Gibbons, H. A. (1916). The Foundation of the Ottoman Empire. Oxford: Clarendon Press.
• Gömeç, S. Y. (2016). “Türk Kültüründe At”. Geçmişten Günümüze Bozkır Sempozyumu Bildiri Kitabı. Ed., Hasan Bahar vd.. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Konya , 819-834.
• Gumilëv, L. N. (2011). Eski Türkler. Çev., D. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları. Hakenbeck, S.E, Evans, J., Chapman, H., Fóthi, E. (2017). “Practising pastoralism in an agricultural environment: An isotopic analysis of the impact of the Hunnic incursions on Pannonian populations”, Plos One, 12(3), 1-25.
• Herodotos. (2014). Tarih. Çev., Müntekim Ökmen. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• İbni Bibi. (1941). Anadolu Selçukî Devleti Tarihi. Çev. M.Nuri Gençosman. Ankara: Uzluk Basımevi.
• İlgen, A. (2005). “Bozkır Göçebelerinde Sosyo-Ekonomik Yapı”. Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, S.49, 817-840.
• İnalcık, H. (2017). Osmanlılar. İstanbul: Timaş Yayınları.
• İpşirli, M. (1995). Eman. İslâm Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. C. 11, 77- 79.
• Kafesoğlu, İ. (1997). Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Kapuran, A. , Filipović, V. , Redžić, S. (2019). “Horizont starijeg gvozdenog doba na lokalitetu Nad Klepečkom”, Viminacijum u Praistoriji: iskopavanja 2005-2015, Urednici: A. Kapuran, A. Bulatović, S. Golubović, V. Filipović, Arheološki institut, Beograd , 143-176.
• Karatay, O. (2018). “Tuna Bulgarları”. Doğu Avrupa Türk Tarihi. Ed., Osman Karatay, Serkan Acar. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 273-294.
• Khazanov, A. M. (2015). Göçebe ve Dış Dünya. Çev., Ömer Suveren. İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• Koca, S. (2003). Türk Kültürünün Temelleri. C. II. Ankara: Başkent Matbaacılık.
• Köprülü, F. (1991). Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kurat, A. N. (2019). IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki: Türk Kavimleri ve Devletleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Kuzey, M. (2019). “Orhun Abidelerinde Türk Mekân Algısı”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. S. 65, 207-220.
• Lattimore, O. (1962). Inner Asian Frontiers of China. Beacon Press, Boston.
• Maenchen-Helfen, O. J. (1973). The World of the Huns: Studies in Their History and Culture. University of California Press, London.
• Mangaltepe, İ. (2018). “Avarlar”, Doğu Avrupa Türk Tarihi. Ed., Osman Karatay, Serkan Acar. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 203-240.
• Marsadolov, L. S. (2002). “Milattan Önce IX-VII Yüzyıllarda Sayan-Altay Göçebeleri”. Türkler. Çev., A. Yılmaz. Ed., S. Koca vd. Ankara: Semih Ofset, C.1, 526-532.
• Ocak, A. Y. (2021). Osmanlı İmparatorluğu ve İslam. İstanbul: Alfa Basım Yayım.
• Ögel, B. (1988). Türk Kültürünün Gelişme Çağları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Ögel, B. (2016). Türklerde Devlet Anlayışı. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Özcan, K. (2017). “Anadolu’da Ortaçağ Lojistik Merkezleri Selçuklu Liman Kentleri”. Karadeniz Araştırmaları , C. 14, S. 53, 137 – 151.
• Roux, J. P. (2015). Türklerin Tarihi, Türklerin Tarihi: Pasifik’ten Akdeniz’e 2000 Yıl. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Salman, F. (2011). Türk Kumaş Sanatı. Erzurum: Zafer Ofset Matbaacılık Limited Şirketi.
• Sebeos. (1999). The Armenian History Attributed to Sebeos. (translated: R.W. Thomson, historical commentary by James Howard). Liverpool Ünv. Press.
• Strategikon. (2010). Haz., George T. Dennis, Çev., Volkan Atmaca. İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınları.
• Taşağıl, A. (2003). Gök-Türkler. C. I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Togan, İ., Kara, G., Baysal, C. (2017). Çin Kaynaklarında Türkler: Eski T’ang Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Turan, O. (2009). Selçuklular Târihi ve Türk-İslâm Medeniyeti. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Turan, O. (2015). Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat. Türkçe Sözlük. C.2. 1998. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Wittek, P. (1995).Osmanlı İmparatorluğu’nun Doğuşu. Çev. Fatmagül Berktay. İstanbul.
• Yusuf Has Hacib. (2008). Kutadgu Bilig. Çev., Reşit Rahmeti Arat. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Yücel, M. U. (2018). “Peçenekler”. Doğu Avrupa Türk Tarihi. Ed., Osman Karatay, Serkan Acar. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 449-528.