1839-1856 YILLARI ARASINDA MALATYA KAZASI’NIN NÜFUSU: ASPUZU’YA GÖÇ ve TANZİMAT FERMANI ÜZERİNDEN DEĞERLENDİRME

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 6, 196 - 214, 01.08.2022

Gülşen Ulukaya

Öz

Osmanlı Devleti, klasik döneminde her devlet gibi hem sınırları içerisinde yaşayan tebaanın güvenliği hem de gelir kaynaklarının kontrolü açısından belli aralıklarla nüfus ve arazi sayıma gitmiştir. Bundan dolayı bu sayımları çeşitli defterlerde kayıt altında tutmayı temel görevleri arasında saymıştır. Böylece hâkimiyeti altındaki toprakların kullanımı, bu sayım üzerinden asker alma, vergi koyma gibi amaçlar için tahrirler, avarız defterleri, tımar tevcih defterleri gibi çeşitli usuller kullanılmıştır. Ancak Osmanlı’nın klasik dönemde yaptığı nüfus sayımları, XIX. yüzyılda girişilen yenileşme çabaları sonucunda değişime uğramıştır. II. Mahmud döneminde 1831 yılında ülke genelinde nüfus sayımları yapılmıştır. Modern anlamda ilk nüfus sayımı olarak görülen bu sayım, tüm Müslüman ve gayr-ı Müslim erkek nüfus üzerinden gerçekleştirilmiştir. Ülke genelinde yapılan nüfus sayımı ile birlikte askerlik bakımından Müslüman nüfusun, cizye vergisi bakımından da Hıristiyan nüfusun sayısının belirlenmesi sağlanmıştır. Bu nüfus sayımları Malatya’da da yapılmıştır.
Bu çalışmada 1839-1856 yılları arasında Malatya Kazası’nın nüfusu incelenecektir. Çalışma, ağırlık olarak demografik yapı üzerinde etkili olan şehrin Aspuzu’ya göçü ve Tanzimat Fermanı sonrasında yapılan nüfus sayımları ve sonuçları üzerinden ilerletilecektir.

Anahtar Kelimeler

Malatya, Nüfus, Aspuzu, Göç, Tanzimat Fermanı

Destekleyen Kurum

Yök 100/2000

Kaynakça

• Salname-i Vilayet-i Ma’muratü’l-Aziz, Def’a 1,1301.
• Salname-i Vilayet-i Ma’muratü’l-Aziz, Def’a 2, 1302.
• Salname-i Vilayet-i Ma’muratü’l-Aziz, Def’a 5, 1305.
• Ağaldağ, S. Malatya Eski Çağ Tarihi, Malatya Kitaplığı, İstanbul 2016.
• Aksın, A. “Ormanlı Döneminde Harput’un (Ma’muratü’l-Aziz) İdari Yapısı”, Tarih Yolunda Bir Ömür: Ergün Öz Akçora Armağanı, C.I, Hiper Yayın, İstanbul 2019, ss.397-409.
• Aslan, S.–Yılmaz, A. “Tanzimat Döneminde Osmanlı Bürokratik Yapı ve Düşüncesinin Değişimi”, Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Sivas 2001, ss. 287-297.
• Barkan, Ö. L. “Avarız”, İslam Ansklopedisi, C.II, İstanbul 1988.
• Çadırcı, M. “1830 Genel Sayımına Göre Ankara Şehir Merkezi Nüfusu Üzerinde Bir Araştırma”, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, Ankara 1980.
• Çadırcı, M. “Tanzimat’ın İlanı Sırasında Türkiye’de Yönetim (1826-1839)”, Tanzimat Sürecinde Türkiye: Ülke Yönetimi. Ankara 2017, İmge Kitabevi Yayınları, ss.97-132.
• Çadırcı, M. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Eyalet ve Sancaklarda Meclislerin Oluşturulması (1840-1864)”, Tanzimat Sürecinde Türkiye: Ülke Yönetimi, Ankara 2017, İmge Kitabevi Yayınları, ss.259-285.
• Çadırcı, M. “1830 Genel Sayımına Göre Ankara Şehir Merkezi Nüfusu Üzerine Bir Araştırma”, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, Ankara 1980, ss.109-132.
• Çadırcı, M. “Tanzimat’ın Uygulanmasında ve Karşılaşılan Güçlükler (1840-1856)”, Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, (Ed. Halil İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 2012, ss. 197-207.
• Elibüyük, M. “Malatya İli Yerleşmelerinin Tarihsel Dönemlere Göre Coğrafi Dağılışı”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Ankara 2013, ss.183-220.
• Elibüyük M. “Geçmişten Günümüze Malatya İli Yerleşmeleri”, Kervansaray Buluşması: Malatya Tarihi ve Arkeoloji Sempozyumu, Malatya 2006, ss.65-92.
• Güler, A. “Osmanlı Devleti’nin Son Yıllarında Türkiye’nin Demografik Durumuna Genel Bir Bakış”, Osmanlı, (C.IV), YTY, Anlara 1999, ss.567-571.
• Güneş, M. “Osmanlı Dönemi Nüfus Sayımları ve Bu Sayımları İçeren Kayıtların Tahlili”, Gazi Akademik Bakış, 2014, ss.269-298.
• Gül, A. “Son Dönem Osmanlı Taşrasında Yaşanan İç Göçlere Dair Bazı Değerlendirmeler (Malatya Şehri Örneği)”, Geçmişten Günümüze Malatya: Kent, Kültür, Kimlik, C. II, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2017, ss.299-320.
• Honingmann, E. “Malatya”, İslam Ansiklopedisi, C.VII, İstanbul 1988, MEB Yayınları, ss.232-239.
• İnalcık, H. “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkiler”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C.VI, İstanbul 1985, ss.1536-1544.
• İnalcık, H.–Seyitdanlıoğlu, M. “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümâyûnu”, Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 2012.
• Karpat, K., Osmanlı Nüfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal Özellikleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2003.
• Karagöz, M. “Osmanlıda Şehir ve Şehirleşme, Mekân--İnsan, Beşeri Münasebetleri (XV-XVIII. Yüzyıl)”, Osmanlı, C. IV, Ankara 1999, ss.103-111.
• Karagülle, E. Seyahatnamelerde Malatya, Niğde Üniversitesi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Niğde 2002.
• Karal, E. Z. Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Nüfus Sayımı 1831, Ankara 1943.
• Kaynar, R., Mustafa Reşid Paşa ve Tanzimat, TTK Yayınları, Ankara 1991.
• Kütükoğlu, M. “Osmanlı Sosyal ve İktisadi Tarihi Kaynaklarından Temettü Defterleri”, Belleten, Türk Tarih Kurumu, C. XXIX, Ankara 1992, ss.395-428.
• Moltke, H. V., Moltke’nin Türkiye Mektupları, Remzi Kitabevi, Eylül 2017.
• Oğuz, M. Malatya Tarihi ve Sosyoekonomik Durumu (M.Ö. 5500-M.S. 1290), İstanbul 2000.
• Ostrogorsky, G. Bizans Devleti Tarihi, (Çev. Fikret Işıltan), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2017.
• Öztürk, M. “Tarihte Meydana Gelen Göçlerin Sebepleri ve Sosyo-Ekonomik Sonuçları”, Geçmişten Günümüze Göç III, Canik Belediyesi Kültür Yayınları, ss.1683-1690.
• Pakalın, M. Z. “Tahrir”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. III, İstanbul 1993.
• Pakalın, M. Z. “Avarız”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. III, İstanbul 1993.
• Sami, Ş. Kâmûs-ı Türkî, İdeal Kültür ve Yayıncılık, İstanbul 2012, 920
• Sevim, A. Anadolu’nun Fethi: Selçuklular Dönemi (Başlangıçtan 1086’ya Kadar), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988.
• Sungur, M. “XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Nüfus ve Nüfus Sayımları”, Osmanlı, C.IV, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999.
• Tuğrulca, O. Malatya Siyasi Tarihi, İstanbul 2006.
• Turan, O. Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1971.
• Yapıcı, S. Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Malatya (1869-1908), Malatya Kitaplığı Yayınları, Malatya 2014.
• Yiğit, Y. “Osmanlı Nüfus Defterleri ve Malatya”, Geçmişten Günümüze Malatya: Kent, Kültür, Kimlik, C. II, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2017.
• Yiğit, Y.- Aydın, A. F. Malatya H.1258 / M.1842 Nüfus Kayıtları (Nefs-i Malatya, Kasaba, Cubas ve İzolu Nahiyeleri), Malatya Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş.
• Yılmaz, Ö. “Yabancı Seyahatnamelerde Anadolu Şehri”, III. Disiplinler Arası Turizm Araştırmaları Kongresi, Aydın 2014, ss.772-783.
• Yinanç, R.- Elibüyük, M. Kanuni Devri Malatya Tahrir Defteri (1560), Ankara 1983.