Modernization of Turkish Education Infrastructure and Ford Foundation's Activities in Türkiye (1923-1974)

Yıl 2025, Cilt: 29 Sayı: 2, 353 - 367, 25.06.2025

Ali Serdar Mete , Hakan Akdağ

https://doi.org/10.53487/atasobed.1624419

Öz

The importance given to education during the foundation process of Türkiye played a
decisive role in the practices implemented with the Republic. The efforts made to raise
Türkiye’s educational institutions to a modern level required obtaining expert support
from the West. The reinforcement of the educational infrastructure during the Atatürk’s
era ensured that the policies adopted in following periods were built on solid ground.
Despite all the adverse conditions of World War II, the ongoing studies aimed to complete
the deficiencies in education and achieve a modern structure. Although the desired level
of support from the West could not be provided under war conditions, efforts were made
to compensate for this situation in the new period. Since Turkey is located in the Western
Bloc in the world system divided into two by the Cold War, an America-oriented foreign
policy was followed. The policy of integration into the new Western world, which was
formed under the leadership of USA, was instrumental in reorganizing Turkish education
within this framework. In addition to the military and financial assistance received from
the USA, the educational support that increased an USA influence on the Turkish
education system occurred. The Ford Foundation’s educational support also started this
scope and continued for many years. The Foundation's contributions to Turkish education
at all levels have enabled new arrangements to be made from a technical and scientific
point of view. In this study, the support that Türkiye receives from the United States in
the modernization of education and the activities of the Ford Foundation in Turkey were
examined.

Anahtar Kelimeler

Education , Foreign specialists , Turkish-US relations , Ford Foundation

Türk Eğitim Altyapısının Modernizasyonu ve Ford Vakfı’nın Türkiye’deki Faaliyetleri (1923 1974)

Öz

Türkiye’nin kuruluş sürecinde eğitime verilen önem, Cumhuriyet’le birlikte hayata geçirilen
uygulamalarda belirleyici bir rol oynadı. Türkiye’nin eğitim kurumlarını çağdaş bir seviyeye
çıkarmak için gösterilen gayret, Batı’dan uzman desteği almayı gerektirdi. Atatürk
döneminde eğitim alt yapısının güçlendirilmesi sonraki dönemlerde benimsenen politikaların
sağlam bir zeminde inşa edilmesini sağladı. II. Dünya Savaşı’nın tüm olumsuz şartlarına
rağmen sürdürülen çalışmalar da eğitimde eksiklerin tamamlanması ve modern bir yapıya
ulaşma amacı güdüyordu. Savaş şartlarında Batı’dan istenilen seviyede destek sağlanamasa
da yeni dönemde bu durumun telafisi için çalışıldı. Soğuk Savaş’ın ikiye ayırdığı dünya
sisteminde Türkiye, Batı Bloku’nda yer aldığından, Amerika Birleşik Devletleri (ABD) odaklı bir
dış siyaset izlendi. ABD’nin liderliğinde şekillenen yeni Batı dünyasına eklemlenme politikası
Türk eğitiminin de bu çerçevede yeniden düzenlenmesine vesile oldu. ABD’den alınan askerî
ve malî yardımlara ek olarak gelen eğitim desteği Türk eğitim sisteminde ABD etkisini
doğurdu. Ford Vakfı’nın eğitim destekleri de bu kapsamda başladı ve uzun yıllar devam etti.
Vakfın Türk eğitimine her seviyede katkıları teknik ve bilimsel açıdan yeni düzenlemelerin
yapılmasını sağladı. Bu çalışmada Türkiye’nin eğitim modernizasyonunda ABD’den aldığı
destek ve Ford Vakfı’nın Türkiye’deki faaliyetleri incelendi.

Anahtar Kelimeler

Eğitim , Yabancı uzmanlar , Türk-Amerikan ilişkileri , Ford Vakfı

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri
• Devlet Arşivleri Başkanlığı
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• 158/760/12, 31.08.1924; 55/278/14, 07.05.1925; 111/538/31, 26.06.1926; 171/187/12, 31.01.1927; 102/497/22, 21.06.1927; 29/40/15, 24.06.1928; 1/10/37, 26.12.1928; 13/53/7, 29.07.1930; 31/65/14, 09.10.1932; 34 /16/7, 13.03.1933; 38/56/14, 05.08.1933; 54/38/19, 19.05.1935; 99/640/20, 18.04.1939; 92/95/19, 28.09.1940;
• 94/10/16, 14.02.1941; 120/82/7, 24.11.1949; 127/75/20, 27.10.1951; 140/75/15, 17.08.1955; 142 /30/18, 05.04.1956; 143/59/3, 11.07.1956; 143/54/19, 29.09.1956; 6/31/30, 28.11.1956; 145/107/13, 17.01.1957; 264/11/12, 03.04.1957; 146/30/12, 11.06.1957; 147/51/1, 30.09.1957; 150/44/12, 21.08.1958; 151/70/4, 17.01.1959; 154/91/7, 25.04.1960;
• 163/64/11, 26.12.1961; 163/65/3, 28.12.1961; 164/21/16, 29.05.1962; 166/47/13, 11.10.1962; 169/16/4, 25.03.1963; 177/19/4, 03.04.1964; 177/24/19, 04.05.1964; 179/50/20, 28.08.1964;180/58/19, 25.09.1964; 183/6/6, 25.01.1965; 184/12/15, 15.02.1965; 184/15/14, 15.03.1965; 186/25/2, 22.04.1965; 186/26/2, 30.04.1965; 186/33/8, 01.06.1965;
• 187/43/16, 24.07.1965; 187/42/19, 24.07.1965; 199/68/1, 01.10.1966; 212/77/13, 06.11.1967; 224/65/9, 29.08.1968; 228/90/06, 28.12.1968; 256/ 62/13, 31.08.1970; 280/27/2, 31.03.1972; 293/3/2, 06.01.1973; 304/71/14, 25.08.1973.
• Dışişleri Bakanlığı Arşivi (DİB)
• 22384/99285/1, 05.05.1921; 22384/99314/3, 26.01.1924; 44643/214485/82, 18.01.1925; 22384/99314/1, 28.03.1925; 539/328843/320819, 28.05.1925; 44488/212903/163, 11.04.1928; 22384/99314/2, 18.05.1931; 23154/101248/1, 09.04.1931; 37126/149085/12, 30.12.1933; 33875/132128/4, 03.04.1937; 22257/98254/1, 14.12.1938; 44212/209669/8, 30.07.1939; 22163/95886/14, 14.02.1942; 23967/105091/8, 06.041950; 23967/105091/20, 16.11.1949; 23967/105091/19, 23.11.1949; 23967/105091/17, 07.01.1950; 23782/103810/3, 01.01.1955; 23782/103810/2, 02.02.1955; 23782/103810/1, 16.02.1955; 23782/103807/1, 02.06.1956.
• Resmî Yayınlar
• Amerikan Heyeti raporundan: Maarif işleri. (1939). Maarif Vekâleti-Devlet Matbaası.
• Avrupa terbîye aleminde müterakkî temâyüller. (1924). (Nâkîli Avnî). Matba’a-i Amîre.
• Parker, B. (t.y.). Türkiyede ilk tahsil hakkında rapor. Maarif Vekaleti-Devlet Basımevi.
• Cumhuriyet Halk Partisi on beşinci yıl kitabı. (t.y.). y.y.
• Dewey, J. (1997). Experience and education. Touchstone Book.
• Dewey, J. (1939). Türkiye maarifi hakkında rapor. Maarif Vekaleti-Devlet Basımevi.
• Dewey, J. (1924). Mekteb ve cem’iyet. (Müt. Avnî). Matba’a-i Amîre.
• Maarif albümü. (1928). Maarif Vekaleti-Devlet Matbaası.
• Marche, A. (1938). İstanbul Üniversitesi hakkında rapor. Maarif Vekaleti-Devlet Matbaası.
• Resmî Gazeteler
• 440 Sayılı Tevîd-i Tedrîsât Kanunu. (1924, 6 Mart). Resmî Cerîde, 63.
• 789 Sayılı Maarif Teşkilatına Dair Kanun. (1926, 3 Nisan). Resmî Cerîde, 338.
• 1416 Sayılı Ecnebi Memleketlere Gönderilecek Talebe Hakkında Kanun. (1929, 16 Eylül). Resmî Gazete, 1169.
• 1353 Sayılı Yeni Türk Harflerinin Kabulü ve Tatbîki Hakkında Kanun. (1928, 3 Kasım). Resmî Gazete, 1030.
• 7307 Sayılı Orta Doğu Teknik Üniversitesi Kanunu. (1959, 4 Haziran). Resmî Gazete, 10222.
• 278 Sayılı Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu Kurulması Hakkında Kanun. (1963, 24 Temmuz). Resmî Gazete, 11462.
• 888 Sayılı Hacettepe Üniversitesi’nin Kurulması Hakkında Kanunun. (1967, 8 Temmuz). Resmî Gazete, 12642.
• Araştırma ve İncelemeler
• Açıkses, E. & Ağır, Ö. (2020). Eğitimin dış politikada yumuşak güç olarak kullanılması örneği: Amerikan Barış Gönüllüleri Örgütü. Birey ve Toplum, 10(2), 209-238. https://doi.org/10.20493/birtop.842182
• Ağır, Ö. (2020). Türk Amerikan ilişkileri ve Türkiye’de eğitime Amerikan etkisi (1945-1965) (Tez no: 294404) [Doktora tezi, Fırat Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Akdan, T. (2020). Soğuk Savaş ve Türkiye’nin Batı’ya yönelişi. Yordam Kitap.
• Akdoğan, E. M. (2016). Köy Enstitülerinde eğitim anlayışı ve tarih ve yurttaşlık bilgisi öğretimi (Tez no: 429639). [Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Akyüz, Y. (1983). Atatürk ve 1921 Eğitim Kongresi. Cumhuriyet döneminde eğitim. içinde (ss. 89-105). Millî Eğitim Bakanlığı Devlet Kitapları.
• Ayhan, B. (2017). Amerika'nın Türk sosyal hayatına etkisi (1980-1990) (Tez no: 481377). [Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Aysal, N. & Arslan, L. (2021). Siyasal ve kültürel diplomasi sarmalında Türk Amerikan ilişkilerinin gelişimi: Fulbright Programı Anlaşması. Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, 18(42), 5999-6024. https://doi.org/10.26466/opus.910462
• Bal, R. (2020). Türkiye’de ilk fen lisesinin açılış süreci, bilimsel gelişmeler ve değerlendirmeler. Kesit Akademi Dergisi, 6(25), 481-496.
• Başgöz, İ. (1995). Türkiye’nin Eğitim Çıkmazı ve Atatürk. T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Baran, T. A. (2008). Mustafa Necati’nin söyledikleri. Atatürk Araştırma Merkezi.
• Binici, B. (2007). The Marshall Plan in Turkey, a critical evaluation of United States’ interests in the plan and its effects on the republic (Tez no: 206492). [Yüksek lisans tezi). Boğazici Universitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Büyükbaş, N. (2013). Osmanlı insan yetiştirme düzeni ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşuna etkileri. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 29(87), 199-228.
• Celep, B. (2020). Türkiye’ye Amerikan Askerî Yardım Kurulu (JAMMAT) ve Türkiye’deki faaliyetleri. Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı.
• Çalış, Ş. H. (2017). Turkey's Cold War foreign policy and western alignment in the modern republic. I.B.Tauris.
• Çeçen, A. (2020). Ulus devlet Türkiye Cumhuriyeti. Astana Yayınları.
• Çıkar, M. (1998). Hasan-Âli Yücel ve kültür reformu (2. Baskı). İş Bankası Kültür Yayınları.
• Döşkaya, F. Ç. (2021). Amerikan Board’un kılavuz ve el kitaplarının analizi. History Studies, 13(4), 1125-1143. https://doi.org/10.9737/hist.2021.1028
• Ercilasun, K. (2022). Türk Devrimi ve Atatürk. Ötüken Neşriyat.
• Eren, E. (2018). Ulus devletlerde toplumsal, kültürel ve siyasi bir etmen olarak kimlik algısı: Türkiye bağlamında ulusal kimlik merkezli dil ve eğitim politikaları. Turkish Studies, 13(22), 225-237.
• Ergin, O. (1977). Türk maarif tarihi. Eser Matbaası.
• Erken, A. (2018). Amerika ve modern Türkiye’nin oluşumu. (E. Kılıç, Çev.). Vakıfbank Kültür Yayınları.
• Giorgetti, F. M. & Batır, B. (2008). İsmet İnönü'nün cumhurbaşkanlığı döneminde eğitim politikaları. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi, 13(14), 27-56.
• Gökalp, Z. (1972). Millî terbiye ve maarif meselesi (2. Baskı). Ankara: Diyarbakır Tanıtma ve Turizm Derneği Yayınları. Grothusen, K. (1981). 1933 yılından sonra alman bilim adamlarının Türkiye'ye göçü. Belleten, 45(180), 537-550.
• İşeri, A. (1970). Amerikan vakıfları üzerine bir inceleme. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 27(3), 269-298.
• Kapluhan, E. (2014). 1921 Maarif Kongresi’nin Türk eğitim tarihindeki yeri ve önemi. Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, 4(8), 124-134. https://doi.org/10.17828/yasbed.05955
• Kara, A. (2016). Auf den spuren Wilhelm Von Humboldts idealen im Türkischen bildungswesen. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 23, 357-385.
• Kayıran, M. & Saygın, S. (2019). İzmir İktisat Kongresi. Türk Dünyası Uygulama ve Araştırma Merkezi Yakın Tarih Dergisi, 2(5), 27-70.
• Kepenek, Y. & Yentürk, N. (1994). Türkiye ekonomisi (10. Baskı.). Remzi Kitabevi.
• Kocabaşoğlu, U. (1991). Kendi belgeleriyle Anadolu’daki Amerika 19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Amerikan misyoner okulları (2. Baskı). Arba Yayınları.
• Koçak, Z. (2021). Education and cultural policies between 1938-1950. Turkish education history. Ö. Akman (Ed.), içinde (ss. 202-256). Isres Publishig.
• Mamuş, M. H. & Aslan, T. (2023). Türkiye’de Amerikan tüketim alışkanlıklarının yaygınlaşmasında sosyal medya kullanıcılarının rolü. Erkin Uluslararası Sanat ve Tasarım Araştırmaları Dergisi, 1(1), 33-48.
• Namal, Y. (2012). Türkiye’de 1933-1950 yılları arasında yükseköğretime yabancı bilim adamlarının katkıları. Yükseköğretim ve Bilim Dergisi, 2(1), 14-19.
• Pollard, M. (1995). Henry Ford ve Ford. (A. Aydoğan, Çev.). İlkkaynak Kültür ve Sanat Ürünleri.
• Sakağoğlu, N. (2003). Osmanlı’dan günümüze eğitim tarihi. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Sarı, A. (2013). Yeni Türk devletinin ilk maarif vekâleti (kuruluşu ve çalışmaları 1920-1923). Atatürk Yolu Dergisi, 54, 169-194. https://doi.org/10.1501/Tite_0000000408
• Sezer, A. (1999). Atatürk döneminde yabancı okullar (1923-1938). Türk Tarih Kurumu.
• Sönmez, Ş. (2000). Eğitim ve siyasette Hasan-Âli Yücel. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Şanlı, H. K. (2010). Milli Şef Dönemi Maarif Vekili Hasan-Âli Yücel’in politik konuşmalarında ulusal kimliğin inşası ve yurttaş terbiyesi (Tez no: 265362). [Doktora tezi, Ankara Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Tanır, E. De. & Aslan, C. (2019). Birinci Heyet-i İlmiye ve çalışma esasları. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 52(1), 251-276. https://doi.org/10.30964/auebfd.525230
• İnternet Kaynakları
• Federal Almanya Büyükelçiliği. (t.y.). Alıntılama Tarihi 10 Ekim, 2024, https://tuerkei.diplo.de/tr-tr/deutschland-und-dietuerkei/03-deutschland-und-die-tuerkei/kultur/-/1797648
• Ford Foundation. (t.y.). Alıntılama Tarihi 15 Ekim, 2024, https://www.fordfoundation.org/about/about-ford/our-origins/
• Ford Motor Company. (t.y.). Alıntılama Tarihi 10 Ekim, 2024, https://corporate.ford.com/about/history.html
• Peace Corps. (t.y.). Alıntılama Tarihi 15 Ekim, 2024, https://www.peacecorps.gov/
• Robert Kolej. (t.y.). Alıntılama Tarihi 15 Ekim, 2024, https://website.robcol.k12.tr/tr/rc-hakkinda/tarihimiz
• Rockefeller Foundation. (t.y.). Alıntılama Tarihi 15 Ekim, 2024, https://www.rockefellerfoundation.org/about-us/our-history/
• US Fulbright Program. (t.y.). Alıntılama Tarihi 15 Ekim, 2024, https://us.fulbrightonline.org/about/fulbright-us-studentprogram
• Üsküdar Amerikan Lisesi. (t.y.). Alıntılama Tarihi 15 Ekim, 2024, https://www.uaa.k12.tr/Icerik/okulumuzun-tarihcesi/256/
• Türkiye Büyük Millet Meclisi. (t.y.). 20.05.1959 tarih ve 268 sayılı Orta-Doğu Teknik Üniversitesi Kanunu Lâyihası ve Muvakkat Encümen Mazbatası. Alıntılama Tarihi 20 Ekim 2024, https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d11/c009/tbmm11009073ss0268.pdf