TARİHİ SEYRİ İÇİNDE YÜKLENDİKLERİ ANLAM VE İŞLEVLER BAKIMINDAN TÖRE VE ÖRF KAVRAMLARI

Yıl 2021, Sayı: 66, 309 - 336, 24.06.2021

Dilaver Düzgün

Öz

Türk dilinin ulaşılabilen en eski yazılı kaynaklarından olan Orhun Yazıtlarında güçlü bir değerler sistemi ve sosyal norm olarak sunulan tö-re, bu anlam ve işleviyle yüzyıllar boyunca Türk toplum hayatının vazgeçilmez unsuru olmuştur. Tarihî seyri içinde öne çıkan yazılı kaynakların tetkikinden töre kavramının yer yer anlam daralması veya genişlemesine maruz kalmasına rağmen ana hatlarıyla yazılı olmayan kanun, nizam, adalet, usul anlamlarında kullanıldığı görülmektedir. Türklerin İslamiyet’i kabulünden sonra ise örf, hem bir yönetim ve hukuk terimi olarak hem de bir sosyal norm olarak yaygınlık kazanmıştır. “Örf ve âdet” biçimindeki yaygın kullanımından dolayı Türkçede daha etkin bir yer edinen örf, çoğunlukla geniş halk kitleleri arasında yaygınlaşan töreye nazaran daha etkili bir kullanım alanı bulmuştur. İslam hukuku kurallarının uygulandığı Türk devletlerinde dini kaynaklarda hüküm bulunmayan durumlarda hükümdarın dine aykırı olmamak kaydıyla oluşturduğu kanun ve uygulamalar ise “örfi hukuk” olarak adlandırılmıştır. İnsanlar arasında yaygın bir kabul gören örf ve âdetler zamanla yazılı hukuk kuralı haline gelir veya yazılı hukukun değer verdiği, dikkate aldığı kurallar arasına girer. Bu türden sözlü kurallar “örf ve âdet hukuku” olarak değerlendirilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Sosyal norm, töre, örf, barış, adalet ve güçlü kurumlar

The Concepts of Custom and Mores with Their Meanings and Functions in The Course of History

Öz

Mores, which are presented as a strong value system and social norms in The Orkhon Inscriptions, one of the oldest written sources of the Turkish language, have been a set of indispensable principles of Turkish social life for centuries with its moral function. Considering the primary written sources, although the concept of mores has been subjected to a narrowing or widening of its meaning, it can be said that mores have been used in the meanings of unwritten law, order, and justice. After the adoption of Islam by the Turks, the custom has become wide-spread both as a term of administration and law and as a social norm. The concept of custom, which has gained a more effective place in Turkish due to its widespread use in the form of “customs and manners”, has found a more effective usage area compared to the concept of mores that has become widespread among the broad masses. In cases where there are no provisions in religious basis in Turkish states where Islamic law rules are applied, the laws and practices created by the ruler on the condition that they do not contradict the religion are called “customary law”. The customs and manners that are widely accepted among people become the written rule of law or become one of the rules that the written law values and takes into account. Such verbal rules are considered as “customary law”.

Anahtar Kelimeler

Social norm, custom, mores, peace, justice and strong institutions

Kaynakça

• Arat, Reşit Rahmeti. (1999). Kutadgu Bilig-I-Metin. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aşık Paşazade. (2003). Osmanoğulları’nın Tarihi. Kemal Yavuz – M. A. Yekta Saraç (Çev). İstanbul: K Kitaplığı.
• Atalay, Besim (Çev.) (1985-1986). Divanü Lügat-it-Türk Tercümesi, 4 cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Aydın, M. Akif. (2003). “Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 28. s. 231-235. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Aydın, M. Âkif. (2020). Osmanlı Hukuku-Devlet-i Aliyye’nin Temeli. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Baktır, Mustafa. (2001). “Kaide”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 24. s.205-210. İstanbul.
• Bardakoğlu, Ali. (2001). “İstihsan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 23. S.339-347. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Başer, Sait. (2011). Kutadgu Bilig’de Kut ve Töre. İstanbul: İrfan Yayınevi.
• Caferoğlu Ahmet. (1934). Uygur Sözlüğü. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü.
• Caferoğlu, Ahmet. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Türk Dil Kurumu.
• Dumlu, Emrullah. (2016). “Ebu Yusuf’un ‘Örfe Dayalı Nassın Örf Değiştiğinde Değişebilirliğine’ İliş-kin Görüşünün Tespit ve Tetkiki”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, Sayı: 28, s. 81-116.
• Düzgün, Dilaver. (2007). “Divanü Lügati’t-Türk’te Sosyal Normları Karşılayan Kavramlar”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. Sayı: 35, s. 201-215.
• Ergin, Muharrem. (1980). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. (2007). “Örf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 34. s.93-94. İs-tanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî. (2002). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, VI. Kitap. Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı (Haz.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî. (2005). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, IX. Kitap. Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, Robert Dankoff (Haz.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Işıktaç, Yasemin. (2004). Hukukun Kaynağı Olarak Örf ve Âdet Hukuku. İstanbul: Filiz Kitabevi.
• İnalcık, Halil. (1958). Osmanlı Hukukuna Giriş: Örfi-Sultani Hukuk ve Fatih’in Kanunları, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt: XIII, Sayı: 2, s. 102-126. Kafesoğlu, İbrahim. (1998). Türk Milli Kültürü, İstanbul: Ötüken Yay.
• Karaman, Hayreddin. (1988). “Âdet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 1. s.369-373. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Karaman, Hayreddin. (1996). “Fıkıh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 13. s.22-27. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kâşgarlı Mahmûd. (2005). DivanüLügati’t-Türk, Seçkin Erdi, Serap Tuğba Yurtsever (Çev.). İstanbul: Kabalcı Yay.
• Kâşgarlı Mahmud. (1990). DivanüLügati’t-Türk, Tıpkıbasım, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Mahmūd al-Kāšγarī, Compendium of the Turkic Dialect (Diwan Luγāt at Turk), (Edited by Şinasi Tekin-Gönül Alpay Tekin, Edited and Traslated with Introduction and Indices by Robert Dankoff in collaboration James Kelly, Harvard 1982 (Part I), 1984 (Part II), 1985 (Part III).
• Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye. (1305). Ahmed Cevdet Paşa. (Çev.) Dersaadet: Mahmud Bey Matbaası.
• Mütercim Asım Efendi (2000). Burhan-ı Katı. Mürsel Öztürk, Derya Örs (Haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Nirun, Nihat; M. Cihat Özönder. (1990). Türk Sosyo-Kültürel Yapısı İçinde Âdetler, Örfler, Görenekler, Gelenekler. Millî Kültür Unsurlarımız Üzerinde Genel Görüşler, TTK Yayınları, s. 251-264.
• Oğuz, M. Öcal. (2012). “Yazılı Hukuk ve Sözlü Hukuk Açısından Evlenme Pratikleri ve Töre Cinayetleri”, Milli Folklor, Sayı: 95, s.103-113.
• Örnek, Sedat Veyis. (1973). Budunbilim Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Örnek, Sedat Veyis. (1971). Etnoloji Sözlüğü, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fa-kültesi Yayınları.
• Örnek, Sedat Veyis. (1995). Türk Halk Bilimi, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ş. Sami (1317). Kamus-ı Türki, Dersaadet: İkdam Matbaası.
• Şimşirgil, Ahmed; Ekrem Buğra Ekinci. (2007). Ahmed Cevdet Paşa ve Mecelle. İstanbul: KTB Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (2009). Tarama Sözlüğü. C. 5, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Talat. (1986). “Karahanlı Dönemi Türk Şiiri, Türk Dili, cilt: LI, Sayı: 409, s. 81-157.
• Türk Hukuk Kurumu. (1991). Türk Hukuk Lûgatı, Ankara: Başbakanlık Basımevi.
• Türk Dil Kurumu. (2011). Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uğurlu, Serdar; Kaan Yılmaz. (2011). Türk Devlet Yönetme Geleneğinde Töre’den Örf’e Değişim, Turkish Studies, Volume 6/2, s. 954.
• Yusuf Has Hâcib. (1959). Kutadgu Bilig-II-Tercüme. Reşid Rahmeti Arat (Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ziya Gökalp. (1339). Türk Töresi, İstanbul: Matbaa-i Amire.
• Ziya Gökalp. (1330). “Örf Nedir?”, İslam Mecmuası, Sayı: 10, s. 290.