GELENEĞİN TANIKLIĞINDA KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE “CİMRİ TİPİ” VE SOSYAL BİR ELEŞTİRİ UNSURU OLARAK “CİMRİLİK”

Yıl 2022, Cilt: 1 Sayı: 68, 17 - 28, 26.06.2022

Selim Gök

https://doi.org/10.5152/AUJFL.2022.951019

Öz

“El açıklığı”, “cömertlik”, “paylaşmayı sevmek” gelenek ve toplumumuzda kabul gören erdemlerdir. Aksine “eli sıkılık”, “malını paylaşmamak” ve “metaperest olmak” ise kültürümüzde tasvip edilmemektedir. Zira “Maldan veren, candan verir.” düsturuna uymadığından cimrilik edenlerin samimiyetinden de şüphe duyulmaktadır. Bu çerçevede bu çalışmada klasik Türk şiirine yansıyan yönüyle “cimri/lik” kavramı örnekli olarak tanımlanmakta, “cimrilerin yaygın tipolojileri” hakkında bir tafsilat sunulmaktadır. Hususen “cimri-cömert” kıyasıyla da toplumumuzdaki “kötü” ve “iyi” insan profillerinin izahı yapılmaktadır. Bu şekilde ana hatlarıyla toplumumuzdaki cimri ve cimriliğe dair söz varlığı tespit edilmekte; gelenek ve toplumun cimrilere bakışı klasik şiir perspektifiyle işlenmektedir. Erişilen metin örneklerinin tanıklığıyla da cimrilerin belirgin özellikleri; tarihî, dinî, edebî, psikolojik, sosyolojik kaynaklar, metaforlar gibi yazılı-yazısız kültür öğelerinin tanıklığında mukayeseli olarak tenkit edilmektedir. Böylece gelenek ve toplumumuzda cimrilere dair tespit edilen hâkim menfi bakışın sebepleri; buna bağlı olarak gelişen hiciv dili ve terminolojisinin de klasik Türk şiirine yansımaları işlenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Cimri, pinti, klasik Türk şiiri, eleştiri, cömertlik.

“Stingy Type” in Classical Turkish Poetry and “Stinginess” As a Social Criticism in The Witness of Tradition

Öz

“Openhandedness”, “generosity”, “loving to share” are virtues accepted in our tradition and society. On the contrary, "stinginess", "reluctancy of property sharing" and "greed for commodity" are not approved in our culture. As they do not comply with “He who gives from the goods gives from the heart,” principle, there is also doubt about the sincerity of those who are stingy. Through this framework in the study, the concept of "stingy/being" as reflected in classical Turkish poetry is defined as an example, and a detail is presented about "common typologies of misers". In particular, the "bad" and "good" human profiles in our society are explained by the comparison of "stingy-generous". In this way, the vocabulary relating to stingy and stinginess in our society is determined; tradition and society's view of the stingy is handled with the perspective of classical poetry. With the evidence of the text examples accessed, the distinctive features of the stingy; historical, religious, literary, psychological, sociological sources, metaphors, etc., are criticized comparatively in the testimony of written and unwritten cultural elements. Along these lines, the reasons for the dominant negative view of the stingy in our tradition and society; the reflections of the satirical language and terminology that developed accordingly to the classical Turkish poetry are also discussed.

Anahtar Kelimeler

Stingy, mean, classical Turkish poetry, criticism, generosity

Kaynakça

• Ak, Coşkun (haz.) (2001). Bağdatlı Rûhî Divanı, Uludağ Üniversitesi Yayınları, Bursa.
• Akalın, Mehmet (haz.) (1975). Ahmedî, Cemşid ü Hurşid (İnceleme-Metin), Atatürk Üniversitesi Yayınları, Ankara.
• Akarsu, Kâmil (haz.) (2011). Rumelili Za‘ifî Divanı (Tenkitli Metin), Berikan Yayınevi, Ankara.
• Aksoyak, İ. Hakkı (e-kitap). Gelibolulu Mustafa Âlî-Divanlar, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/58695,gelibolulu-mustafa-ali-divanipdf.pdf?0, (E. Tarihi: 17. 06. 2020).
• Aktaş, Ali (1996). Yetîm Divanı, İnceleme-Metin, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Algül, Hüseyin (haz.) (1975). Ahmet Rıfat, Tasvîr-i Ahlâk- Ahlak Sözlüğü, Tercüman 1001 Temel Eser.
• Altuntaş, Halil ve Şahin, Muzaffer (2011). Kur’an-ı Kerim Meâli, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara.
• Arat, R. Rahmeti (haz.) (1992). Edib Ahmed bin Mahmud Yükneki, Atabetü'l-Hakâyık, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Arslan, Mehmet (haz.) (1994). Pendnâme, Dilek Matbaacılık, Sivas.
• Ata, Aysu (1998). Nehcü’l-Ferâdîs, Uştmahlarnıng Açuq Yolı, III-Dizin-Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Atasözleri-Online: Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü (Türk Dil Kurumu-Online): https://sozluk.gov.tr/ (E. Tarihi: 12.05.2020).
• Avşar, Ziya (e-kitap). Revânî Divanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2017.
• https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56143,revani-divanipdf.pdf?0 (E. Tarihi: 17.06. 2020).
• Bal, Fatih (2019). “Obsesif Kompulsif Bozukluk Kapsamında İstifçilik”; International Balkan and Near Eastern Social Sciences Congress Series XI. IBANESS Congress Series, Tekirdağ, March 09-10.
• Bekki, Selahaddin (1996). “Türk Mitolojisinde Kurban”, Akademik Araştırmalar, Yıl I, Sayı 3, Kış.
• Beyhakî, Ebu Bekr (1) (2003). “el-Cûdu ve’s-Sehâ’”, Şa’bu’l-İmân, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad.
• Beyhakî, Ebu Bekr (2) (2003). “Beyânu Mekârimi’l-Ahlâk”, es-Sünenü’l-Kübrâ, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Lübnan.
• Bice, Hayati (2009). Hoca Ahmed Yesevi, Divan-ı Hikmet, TDV. Yay., Ankara.
• Canım, Rıdvan (2000). Latîfî, Tezkiretü’ş-Şu‘arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ (İnceleme-Metin), Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara.
• Clauson, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, At The Clarendon Press, Oxford.
• Çağrıcı, Mustafa (1) (1993). “Cimrilik”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 8, TDV Yayınları, İstanbul.
• Çağrıcı, Mustafa (2) (2005). “Misafir”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 30, TDV Yayınları, İstanbul.
• Çatıkkaş, M. Atâ (2009). Şiirimizin Beyitler ve Mısralar Sözlüğü, C. 1, 2, 3, Sütun Yayınları, İstanbul.
• Çavuşoğlu, Mehmed (haz.) (1977). Taşlıcalı Yahya Bey, Divan (Tenkidli Basım), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.
• Çavuşoğlu, Mehmed; Tanyeri, M. Ali (1981). Hayretî, Divan Tenkitli Basım, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.
• Çeçen, Halil (1996). Fıtnat Hanım Hayatı, Sanatı ve Divanı (İnceleme-Metin), Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi, Malatya.
• Demirel, H. Gamze (2005). 18. Yüzyıl Şairlerinden Belîğ Mehmed Emîn Divanı: İnceleme-Tenkitli Metin-Tahlili, Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi, Elâzığ.
• Derleme Sözlüğü (2009). C. 2., Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Devellioğlu, Ferit (2016). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara.
• Doğan Bulut, Süheyla; Özdel, Kadir; Kısa, Cebrail (2015). “Belirtiden Bozukluğa İstifleme-Hoarding: from Symptom to Disorder”, Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar-Current Approaches in Psychiatry, 7(3).
• Doğanyiğit, İbrahim (1992). Taşlıcalı Yahya Bey, Gülşen-i Envâr, Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, Kayseri.
• Doktor Hüseyin Remzi (1305). Lugat-ı Remzî, İstanbul.
• Düzenli, Mesut Bayram (haz.). (2015). Hayret Mehmed Efendi, Tuhfe-i Se-Zebân: İnceleme-Tenkitli Metin-Tıpkıbasım- Sözlük= Arapça- Farsça- Türkçe Manzum Lügat, Erguvan Yayınevi, İstanbul.
• Eckmann, János (çeviriyazı); Tezcan, Semih; Zülfikar, Hamza (haz.) (Tarihsiz). Nehcü’l-Ferâdîs, Uştmahlarnıng Açuq Yolı, II. Metin, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Ercilasun, Ahmet B.; Akkoyunlu, Ziyat (2014). Kâşgarlı Mahmud. Divan-ı Lügati’t-Türk, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Ergin, Muharrem (1) (2009). Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul.
• Ergin, Muharrem (2) (1997). Dede Korkut Kitabı-II, İndex-Gramer, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Ergin, Muharrem (3) (2008). Dede Korkut Kitabı -I, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Gardin, Nanon; Olorenshaw, Robert; Gardin, Jean; Klein, Olivier (2014). Larousse Semboller Sözlüğü, edt. Ömer Faruk Harman, İsmail Taşpınar, çev. Beyza Akşit, Bilge Kültür Sanat, İstanbul.
• Gölpınarlı, Abdülbaki (1990). Mesnevî Tercemesi ve Şerhi, İnkılap Kitabevi, İstanbul.
• Gömeç, Saadettin (2011). “Kurban ve Bununla Alakalı Gelenekler”, Şamanizm ve Eski Türk Dini, Berikan Yayınevi, Ankara.
• Güncel Türkçe Sözlük-Online: Güncel Türkçe Sözlük (Türk Dil Kurumu-Online): https://sozluk.gov.tr/ (E. Tarihi: 14.05.2020).
• Gürgendereli, Müberra (haz.) (e-kitap). Mostarlı Hasan Ziyâ’î Divanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2017, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56211,mostarli-hasan-ziyai-divanipdf.pdf?0 (E. Tarihi: 17. 06. 2020).
• Güzel, Bilal (2012). Kemiksiz-zâde Safvet Mustafa ve “Nuhbetü’l-Âsâr Min Ferâidi’l-Eş’âr İsimli Şair Tezkiresi, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Hengirmen, Mehmet (haz.) (1990). Güvahî, Pend-nâme, Öğütler ve Atasözleri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• İlgürel, Mücteba (2003). “Levent”, TDV İslam Ansiklopedisi, TDV Yayınları, Ankara.
• İnalcık, Halil (1966). “Kutadgu Bilig’de Türk ve İran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri”, Reşid Rahmeti Arat İçin, Ankara.
• İnce, Adnan (1994). Mîrzâ-zâde Mehmed Sâlim Divanı-Tenkitli Basım, Yükseköğretim Kurulu Matbaası, Ankara.
• İsen, Mustafa (1994). Gelibolulu Mustafa Âlî, Künhü’l-Ahbar’ın Tezkire Kısmı, haz. Mustafa İsen, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara.
• İsen, Mustafa (2009). “Akıncılığın Türk Kültür ve Edebiyatına Katkıları”, Varayım Gideyim Urumeline-Türk Edebiyatının Balkan Boyutu (Araştırma-İnceleme), Kapı Yayınları, İstanbul.
• Johnson, Francis (1852). A Dictionary, Persian, Arabic and English, London.
• Kaçalin, Mustafa S. (haz.) (e-kitap). Yûsuf Hâs Hâcip, Kutadgu Bilig, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10716,yusufhashacibkutadgubiligmustafakacalinpdf.pdf?0 (E. Tarihi: 27.05.2020).
• Kândehlevî, M. Yusuf (1987). Hayatü’s-Sahâbe, Peygamberimiz ve İlk Müslümanlar, C. 2. terc. Sıtkı Gülle, Divan Yayınları, İstanbul.
• Karaismailoğlu, Adnan (haz. ve çev.) (2019). Bursalı Şeyh İsmail Hakkı Efendi. Pend-i Attâr (Pendnâme), Akçağ Yayınları, Ankara.
• Kayaokay, İlyas (2018). “Divan Edebiyatında Bir Fıkra Tipi: Pinti Hamit”, Eurasian Academy of Sciences Social Sciences Journal Volume 19.
• Kılıç, Filiz (2010). Âşık Çelebi, Meşâ‘irü’ş-Şu‘arâ (İnceleme-Metin), İstanbul, İstanbul Araştırma Enstitüsü Yayınları, İstanbul.
• Kocabey, Sedat (2014). Osman Nuri Paşa Divanı, Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi, Edirne.
• Kurnaz, Cemal (1997). “Za‘îfî’nin Fâl-ı Murgân’ı”, Divan Edebiyatı Yazıları, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Kurtoğlu, Orhan (2019). “Klasik Edebiyatımızda Mizahi Bir Yergi Tipi: Pinti Hamîd”, Türk Edebiyatında Mizah Sempozyumu, Ankara.
• Kurtubî, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed (1988). el-Câmi li Ahkâmi’l-Kur’ân, Beyrut.
• Küçük, Sabahattin (haz.). (e-kitap). Bâkî Divanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10596,bakidivanisabahattinkucukpdf.pdf?0 (E. Tarihi: 03. 05. 2021).
• Mengi, Mine (haz.) (e-kitap). Mesîhî Divanı, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/74203,mesihi-divanipdf.pdf?0 (E. Tarihi: 08. 06. 2021)
• Meninski, Franciscus a Mesgnien (1680). Thesaurus Linguarum Orientalium Turcicae-Arabicae- Persicae: Lexicon Turcico-Arabico-Persicum, Volume 1, Viennae Austriae.
• Mermer, Ahmet (haz.) (2004). Kütahyalı Rahîmî Divanı, Sahaflar Kitap Sarayı, İstanbul.
• Mermer, Ahmet (haz.) (e-kitap) Karamanlı Aynî Divanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/78478,karamanli-ayni-divanipdf.pdf?0 (E. Tarihi: 07. 06. 2021).
• Nair, Ahmet (2002). Kur’an’da Cimrilik Kavramı, Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, Sakarya.
• Ögel, Bahaeddin (1992). Türk Kültürünün Gelişme Çağları -I, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul.
• Özkan, Mustafa (haz.) (1990). Cinânî. Cilâʾü’l-kulûb (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük), İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
• Özkırımlı, Atilla (haz.) (tarihsiz) Keykâvus- İlyasoğlu, Mercimek Ahmet (çev.). Kâbusnâme, C. 1, Tercüman 1001 Temel Eser.
• Özmen, Mehmet (haz.) (2001). Ahmed-i Dâ‘î Divanı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Öztürk, Mürsel ve Örs, Derya (haz.) (2000). Mütercim Âsım Efendi, Burhân-ı Katı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Pala, İskender (2007). Âşina Güzeller, LM Kitaplığı, İstanbul.
• Pehlivan, Elif (2001). Şeyh Eşref B. Ahmed Nasihat-nâme, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Roux, Jean-Paul (2015). Eski Türk Mitolojisi, BilgeSu Yay, Ankara 2015.
• Steingass, F. (1998). A Comprehensive Persian-English Dictionary, Beirut.
• Sungurhan Eyduran, Aysun (e-kitap). Kınalızade Hasan Çelebi. Tezkiretü’ş-Şu‘arâ (Tenkitli Metin), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55834,kinalizade-hasan-celebipdf.pdf?0 (E. Tarihi: 07. 06. 2021).
• Şemseddin Sâmi (1317). Kâmûs-ı Türkî, Dersaadet.
• Tanyeri, M. Ali (1999). Örnekleriyle Divan Şiirinde Deyimler, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Tarama Sözlüğü (2009). C. 2., Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Tarlan, A. Nihat (haz.) (1970). Zâtî Divanı (Gazeller Kısmı), C. 2, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.
• Tarlan, A. Nihat. (1949). Şiir Mecmualarında XVI ve XVIII. Asır Divan Şiiri, Revanî-Hayretî-Haverî-Ahî-Peyamî-Sanî, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.
• Taş, İbrahim (haz.) (e-kitap). Şeyyâd Hamza, Yûsuf ve Zelîhâ (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Sözlük), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2017. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56443,seyyad-hamza--yusuf-ve-zelihapdf.pdf?0 (E. Tarihi: 16. 06. 2020).
• Tatcı, Mustafa (1) (1991). Risâletü’n-Nushiyye, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Tatcı, Mustafa (2) (edt.) vd. (2017). Dîvân-ı Hikmet Hoca Ahmed Yesevî, Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Yayınları, Ankara.
• Timurtaş, F. Kadri (haz.) (1972). Yunus Emre Divanı, Tercüman 1001 Temel Eser.
• Tokatlı, Ümit (1996). Pîr Mehmet b. Evrenos b. Nûreddîn Za‘îfî, Kitâb-ı Bostân-ı Nasâyih, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri.
• Toparlı, Recep (haz.) (2000) Ahmed Vefik Paşa. Lehçe-i Osmânî, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Toparlı, Recep; Eyövge Yılmaz, Betül; Yılmaz, Yaşar (haz.) (2016). James W. Redhouse, Müntahabât-ı Lügât-i Osmâniyye, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Tulum, Mertol (haz.) (2013). Sinan Paşa, Maârif-name-Özlü Sözler ve Öğütler Kitabı, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara.
• Tulum, Mertol ve Tanyeri, M. Ali (haz.) (1977). Nev’i, Divan-Tenkitli Basım, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.
• Tülübaş, Tuba (2017). Şeyhî Hüsrev ü Şîrîn (Metin-Dil Özellikleri-Gramatikal Dizin), Yüksek Lisans Tezi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Muğla.
• Uludağ, Süleyman (1995). “Fakr”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 12, TDV Yayınları, İstanbul.
• Yılmaz, Ozan (haz.) (2019). Şu‘ûrî Hasan Efendi, Lisânu’l-Acem, Ferheng-i Şu‘ûrî, C. 1, 2, 3, 4., Derya Örs (edt.), Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul.
• Yüce, Nuri (haz.) (2014). Zâmahşarî, Mukaddimetü’l-Edep: Hvârizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.