Main Border Designs in Anatolian Seljuk Portals

Yıl 2020, Cilt: 26 Sayı: 44, 38 - 48, 19.03.2020

Mustafa Bulut

https://doi.org/10.32547/ataunigsed.626267

Cited By: 1

Öz

Portals in the Anatolian Seljuk buildings attract attention with their geometrical and floral ornaments and their overflowing dimensions from the body walls. Borders, which rotate three sides of the portal’s surface, are designed in different widths and are decorated with various kinds of decorations. The biggest and most remarkable of these borders is the main border. Geometric ornaments were used in border decoration until the first half of the 13th century. Since the second half of the 13th century, the geometric and floral compositions have been used together, however, towards the end of the 20th century, it is seen that herbal compositions are dominant.
It can be observed that the number of edges of polygons increased chronologically in the ornaments of the main borders with geometric ornaments. In the first buildings, the numbers of edges are generally eight or ten, and then they increased to twelve and sixteen. This increase brought about the increase in the main border widths. Herbal ornament used in geometric compositions has a special position in Anatolian Seljuk art because it contains a few numbers of biaxial endless characters. In the main borders of the buildings constructed towards the end of the 13th century, limited or uniaxial herbal compositions with infinite character were preferred.
Due to the destruction of the parts of the Anatolian Seljuk portals, especially on the recessed (Kavsara) Arch, information about the decorations in this section remains limited. As can be seen in some of the main borders of the portals, the report characteristic of the vertical border composition of the crown gate is not always same with the characteristic of the horizontal composition. In the research, polygon and rapport characteristics of the compositions in the main borders were also included and suggestions were made about the restitutions of these portals whose upper part was demolished.

Anahtar Kelimeler

Anatolian Seljuk, Portal, Mainborder, Geometric Ornament, Herbal Ornament

Anadolu Selçuklu Taçkapılarında Ana Bordür Tasarımları

Öz

Anadolu Selçuklu taçkapılarının özellikle kavsara kemeri üzerindeki bölümlerinin yıkılması nedeniyle bu bölümdeki süslemelerin ne şekilde oldukları hakkındaki bilgiler sınırlı kalmaktadır. Bazı taçkapı ana bordürlerinde de görülebileceği üzere taçkapıların ana bordürlerinde her zaman düşeyde düzenlenen kompozisyonla yatayda düzenlenen kompozisyonun raport özellikleri aynı değildir. Araştırmada ana bordürlerdeki kompozisyonların çokgen ve raport özelliklerine de yer verilmiş ve üst bölümü yıkılan bu taçkapıların ne şekilde restitüsyonlarının yapılacağına dair öneriler sunulmuştur.
Geometrik süslemeye sahip ana bordürlerin süslemelerinde çokgenlerin kenar sayılarının kronolojik olarak arttığı izlenebilmektedir. İlk yapılarda genel olarak sekiz veya on olan kenar sayıları zamanla onikiye, onaltıya çıkmıştır. Bu artış ana bordür genişliklerinin artmasını da beraberinde getirmiştir. Geometrik kompozisyonlar içerisinde kullanılan bitkisel süsleme, Anadolu Selçuklu sanatında az sayıdaki iki eksenli sonsuz karakterli bitkisel süsleme örneklerini bünyesinde barındırması nedeniyle özel bir konuma sahiptir. 13. yüzyıl sonuna doğru yapılan yapıların ana bordürlerinde ise sınırlı veya tek eksenli sonsuz karakterli bitkisel kompozisyonlar tercih edilmiştir.
Anadolu Selçuklu yapılarında taçkapılar, beden duvarlarından dışa taşkın ve yapıyı aşan ölçüleri, geometrik ve bitkisel süslemeli bordürleriyle dikkati çekmektedir. Taçkapı yüzeyinin üç tarafını çeviren bordürler farklı genişlikte tasarlanmışlar ve üzerlerine çok çeşitli süslemeler yapılmıştır. Bu bordürlerin en büyük ve en dikkat çekeni ana bordürdür. Bordür bezemelerinde 13. yüzyıl ilk yarısına kadar geometrik süsleme kullanılmıştır. 13. yüzyıl ikinci yarısından itibaren geometrik ve bitkisel kompozisyonların birlikte kullanıldığı taçkapı ana bordürlerinde yüzyıl sonlarına doğru ise bitkisel kompozisyonların hâkim olduğu görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Anadolu Selçuklu, Taçkapı, Ana Bordür, Geometrik Süsleme, Bitkisel Süsleme

Kaynakça

• Bonner, J., & Pelletier, M. (2012). A 7-fold system for creating islamic geometric patterns part 1: historical antecedents. Bridges, 157-164. Erişim adresi: https://archive.bridgesmathart.org/2012/bridges2012-141.pdf
• Bulut, M. (2017). Geometrik sistemin çözümlenmesi Selçuklu örnekleri üzerine birkaç girişim. Sanat Tarihi Dergisi, XXVI(1), 27-44. doi: https://doi.org/10.29135/std.292044
• Bulut, M. (2018). Aksaray Sultan Hanı avlu taçkapısı bir restitüsyon denemesi. Turkish Studies, 13(26), 235-250. doi: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.14163
• Bulut, M. (2019). Anadolu Selçuklu Sanatında kompozisyon-derz ilişkisi. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 42, 254-265. doi: https://doi.org/10.32547/ataunigsed.518278
• Cromwell, P. (2009). The search for Quasi-Periodicity in Islamic 5-fold ornament. The Mathematical Intelligencer, 31, 36-56. doi: https://doi.org/10.1007/s00283-008-9018-6
• Erdmann, K., & Erdmann, H. (1976). Das Anatolische karavansaray des 13.jahrhunderts, III. Berlin: Verlag Gebrüder Mann.
• Gabriel, A. (1931). Monuments Turcs D'Anatolie, tome premier: Kayseri-Nigde. Paris: E.De Boccard.
• Kuban, D. (1999). Divriği mucizesi, Selçuklular çağında İslam bezeme sanatı üzerine bir deneme. İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık.
• Kuban, D. (2008). Selçuklu çağında Anadolu sanatı. İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık.
• Mülayim, S. (1982). Anadolu Selçuklu mimarisinde geometrik süslemeler, Selçuklu çağı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Ögel, S. (1966). Anadolu Selçukluları’nın taş tezyinatı. Ankara: TTK.
• Önkol Ertunç, Ç. (2016). Anadolu Selçuklu dönemi taçkapıları süsleme şeritlerinde tezyinat. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5, 114-131.
• Sözen, M. (1972). Anadolu medreseleri Selçuklu ve beylikler devri. İstanbul: İTÜ Mimarlık Fakültesi.
• Uysal, M., Aydın, D., Çınar, K., & Arat, Y. (2006). Afyon Sultandağı Sahip Ata Kervansarayı. Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, 1(2), 77-112. Erişim adresi: https://docplayer.biz.tr/128694-Turk-islam-medeniyeti-akademik-arastirmalar-dergisi.html
• Ünal, R. H. (1982). Osmanlı öncesi Anadolu-Türk mimarisinde taçkapılar. İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Yavaş, A. (2015). Anadolu Selçuklu Veziri Sahib Ata Fahreddin Ali’nin mimari eserleri. Ankara: TTK.