Doğu Karadeniz Bölgesi Dokumalarında Tespit Edilen Figürlü (Hayvan/İnsan) Motifler Üzerine Bir Deneme

Yıl 2020, Cilt: 26 Sayı: 45, 558 - 569, 22.10.2020

Keziban Selçuk Hüseyin Yurttaş

https://doi.org/10.32547/ataunigsed.749006

Öz

Motifler toplumun kültürel yaşantısını, geçmişten günümüze taşıyan unsurlardır. Bu nedenle geçmiş, günümüz ve gelecek arasında bir köprü görevi üstlenmişlerdir. El sanatlarında yer alan motifler, insanın yaşadığı ortam ve şartlara bağlı olarak toplumun ifade etmek istediği duygu ve düşüncelerini aktaran sessiz anlatım biçimleridir. Özellikle halı ve düz dokumalarda kullanılan bazı motifler, dokuyucunun toplumun değer yargılarından dolayı ifade edemediği (sevgi, evlilik, çocuk isteme) duygularını dile getirmekte ve bu düşüncesini, dokumalarında kullandığı motifler vasıtasıyla yapmaktadır. Bu nedenle motifler toplumun aynası gibidir. Motifler, Orta Asya’dan Anadolu’ya göçlerle birlikte gelmiş ve günümüze kadar dokumalarda Türk kültürün bir parçası olarak kullanılmıştır.
El sanatlarında kullanılan motifleri geometrik, bitkisel, figürlü (hayvan/insan), sembolik, tasvir ve yazı olarak gruplandırmak mümkündür. Bu çalışmada, Doğu Karadeniz Bölgesi’nde yapılan saha çalışması sonucunda tespit edilen dokumalarda yer alan motiflerin tasnifinin yapılması sonucunda görülen figürlü (hayvan/insan) motifler incelenmiştir. Bu dokumalarda akrep, ejder, yılan, kuş, koçboynuzu, kazayağı ve İnsan/elibelinde motiflerin kullanıldığı görülmüş, fotoğraf ve çizimleriyle desteklenerek ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Figürlü Motifler, Akrep, Ejder, Yılan, Koçboynuzu, Kazayağı, Elibelinde

An Essay on The Figured (Animal/Human) Motifs in Eastern Black Sea Regional Weavings

Öz

Motifs are the elements that carry the cultural life of a society from past to the present. Therefore, they have served as a bridge between past, present and future. The motifs in handicrafts are silent expressions that convey the thoughts and feelings that the society wants to express depending on the environment and conditions in which people live. Some motifs, especially used in carpets and plain weaves, express the feelings that the weaver cannot express (love, marriage, asking for children) due to the value judgment of the society and makes this idea through the motifs used in their weaving. Therefore, motifs are like a mirror of society. Motifs came with migrations from Central Asia to Anatolia and have been used as a part of Turkish culture in weavings until today.
It is possible to group the motifs used in handicrafts as geometric, floral, figured (animal/human), symbolic, depiction and writing. In this study, figured (animal/human) motifs, which are seen as a result of classification of the motifs in the weavings determined as a result of the field study in the Eastern Black Sea Region, were examined. In these weavings, scorpion, dragon, snake, bird, ram, crowbar and human/hands on hips motifs were used, and were supported with photos and drawings.

Anahtar Kelimeler

Figured Motifs, Scorpion, Dragon, Snake, Ram Horn, Crowbar, Hands on hips

Kaynakça

• Akpınarlı, H. F., & Arslan, A. (2018). İç Anadolu bölgesi düz dokuma yaygılardaki figürlü bezemelerin incelenmesi. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 11(22), 60-76. doi: https://doi.org/10.12981/motif.446
• Akpınarlı, H. F., & Arslan, P. (2018). Kuş motifinin özellikleri ve kuş motifli döşemealtı halıları. Uluslararası Folklor Akademi Dergisi, 1(3), 273-286. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/617312
• Akpınarlı, H. F., & Üner, İ. (2017). İç Anadolu bölgesi halılarında görülen figüratif sembol ve motifler. SDÜ ART-E Güzel Sanatlar Fakültesi Sanat Dergisi, 10(20), 630-651. doi: https://doi.org/10.21602/sduarte.339715
• Alp, K. Ö. (2009). Orta Asya’dan Anadolu’ya kültürel sembollere giriş (1. Baskı). Ankara: Eflatun Yayınevi.
• Arıkan, B., & Soydemir, S. F., Çapar, L., Karakelle, A., & Çameli, T. (2017). Antakya mobilyası “motiften koleksiyona”. Antakya Mobilyacılığını Geliştirme Projesi (ANMOGEP). İstanbul: Scala Matbaa.
• Balcı, N. (2012). Türk halı sanatında mitolojik kaynaklı bazı motifler. Arış, (8), 38-51. doi: https://doi.org/10.34242/akmbaris.2019.38
• Bayraktaroğlu, S. (1991). Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün Halı-Kilim Tesbit ve Tescil Çalışmaları. Erişim adresi: http://acikerisim.fsm.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11352/895/Bayraktaro%C4%9Flu.pdf?sequence=1&isAllowed=y
• Bayram, S. (1998). Vakıflar Genel Müdürlüğü Halı Müzesi’nde bulunan hayvan figürlü halılarda ejder-kaplumbağa-akrep-kertenkele figürü. Türk Soylu Halkların Halı, Kilim ve Cicim Sanatı Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri (s. 65-75) içinde. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Çeşmeli, İ. (2015). Kök Türklerde ikonografik açıdan kuş figürleri. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Art-Sanat Dergisi, 4, 67-80. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/92930
• Demiral, B. (2014). Isparta Müzesi envanterlerine kayıtlı düz dokuma çuvallar (Yüksek Lisans Tezi). YÖK tez veri tabanından erişildi (Tez No. 372116).
• Deniz, B. (2000). Türk Dünyasında halı ve düz dokuma yaygıları. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Deniz, B. (2010). Anadolu-Türk halı ve düz dokuma yaygılarında bazı motiflerin isimlendirilmesi. Akdeniz Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Akdeniz Sanat Dergisi, 3(5), 51-74. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/275301
• Diler, A., & Gallice, M. A. (2018). Kilimin sembolleri (1. Baskı). İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım San ve Tic. Ltd. Şti.
• Erbek, M. (2002). Çatalhöyük’ten günümüze Anadolu motifleri. Ankara: Dumat Ofset Ltd.
• Erdönmez, C. (2017). Antik Anadolu tekstilinde insan figürünün sembolik kullanımı. IX. Uluslararası Türk Sanatı, Tarihi ve Folkloru Kongresinde sunulan bildiri, İzmir.
• Erol Çalışkan, Ş. S., & Kabak, T. (2019). Hayvancılık etrafında gelişen Silifke yöresi dokuma kültürü (1. Baskı). Ankara: Gece Akademi.
• Gönüllü, A. B. (2017). Türk kültüründe ejderha figürü ve bir fakülte amblemi olarak uygulanması. H. Yalap (Ed.), I. Uluslararası İpekyolu Akademik Çalışmalar Sempozyumu Bildiri Tam Metin Kitabı (s. 1-11) içinde. Nevşehir. Erişim adresi: https://www.academia.edu/39913986/T%C3%BCrk_K%C3%BClt%C3%BCr%C3% BCnde_Ejderha_Fig%C3%BCr%C3%BC_ve_Bir_Fak%C3%BClte_Amblemi_Olarak_Uygulanmas%C4%B1
• İlden, S., & Anvarova, A. (2019). Ukrayna ve Türk sanatlarında görülen benzer sembol ve motifler. XII. Uluslararası Türk Sanatı, Tarihi ve Folkloru Kongresinde sunulan bildiri. Selçuk Üniversitesi Türk El Sanatları Araştırma ve Uygulama Merkezi ve Konya Büyükşehir Belediyesi, Konya.
• Kalafat, Y. (2013). Türk halk inanmalarından hayvan üslubu’nda mitolojik devridayım 1. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Kayabaşı, N., Bozkurt, H., & Özkoca, B. (2016). Çorum el sanatlarında kullanılan motifler ve anlamları. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9(1), 36-61. doi: http://dx.doi.org/10.17218/husbed.43344
• Ölmez, F. N. (2010). Dokumalarda yılan motifi. Süleyman Demirel Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi ART-E Dergisi, 3(6), 1-21. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/193339
• Ölmez, F. N., & Aydoğan, E. (2008). Yurtpınar (Antalya) Yöresi Dokumaları. 38. ICANAS Kongresi Bildiriler-Maddi Kültür, II. Cilt (s. 903-925) içinde. Ankara: T. C. Başbakanlık Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Başkanlığı Yayınları. Erişim adresi: https://www.ayk.gov.tr/wp-content/uploads/2015/01/%c3%96LMEZ-Filiz-Nurhan-AYDO%c4%9eAN-Emel-YURTPINAR-ANTALYA-DOKUMALARI.pdf
• Paşayev, N. (2017). Orta Asya, Azerbaycan ve Anadolu halılarında stilize edilmiş insan figürleri. V. Uluslararası Halk Kültürü ve Sanat Etkinlikleri Sempozyumunda sunulan bildiri. Ankara.
• Sert, F. N., & Susuz, M. (2018). Geleneksel Türk motif örnekleri ile Amerika yerlilerinin ayakkabı desenleri arasındaki benzerlikler. Kalemişi Dergisi, 6(11), 155-174. Erişim adresi: http://www.kalemisidergisi.com/makale/ pdf/1524746784.pdf
• Şavkar, F. (2019). Devrek bastonunda kullanılan yılan motifinin Türk mitolojisi açısından incelenmesi. XII. Uluslararası Türk Sanatı, Tarihi ve Folkloru Kongresinde sunulan bildiri. Selçuk Üniversitesi Türk El Sanatları Araştırma ve Uygulama Merkezi ve Konya Büyükşehir Belediyesi, Konya.
• Yılmaz, A. H. (2015). Çanakkale yöresi el dokumalarında motifler (biçim, içerik, anlatım). Kalemişi Dergisi, 3(5), 147-167. Erişim adresi: http://www.kalemisidergisi.com/makale/pdf/1430340643.pdf