Mecmuâ-i Sâz ü Söz’de Yer Alan Dini Musiki Eserleri Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2021, Cilt: 27 Sayı: 47, 362 - 376, 28.10.2021

Ubeydullah İşler Ömer Satır

https://doi.org/10.32547/ataunigsed.938182

Öz

Yapılan bu çalışmanın odak noktasını 17’nci yüzyılın önemli eserlerinden Mecmuâ-i Sâz ü Söz’de yer alan dini musiki eserleri oluşturmaktadır. İlahi, tesbih, tevhid ve ayin-i şerif gibi Türk din musikisinin önde gelen 34 repertuvar bileşeni mecmua içindeki sayısal dağılım, nota yazısında kullanılan işaretler, makam, usul ve form yapısı başta olmak üzere güfte dinamikleri üzerinden analiz edilmiştir. Yapılan değerlendirmeler ışığında dini türlerin mecmua içinde dokuz farklı fasıl içinde tanzim edildiği; bilhassa ilahi ve tesbihlerin şemsiye bir başlık olarak kullanıldığı; tevhid türünün anlamına uygun bir örnekle temsil edildiği; ayin-i şerif’in ise günümüzdeki ayin formunun üçüncü bölümünden ibaret olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca bu eserlerde anahtar ve usul göstergeleri ile ses değiştirici işaretler bulunmaktadır. Yine röpriz, puandorg, uzatma ve deyim bağı gibi notalama işaretlerini görmek mümkündür. Dini eserlerin ezgi organizasyonu on beş farklı makam içinde yer alırken Hüseyni ve Neva makamları nicel olarak öne çıkmaktadır. Buna karşın günümüzün dini musiki repertuvarında oldukça sık kullanılan Uşşak ve Segâh makamlarının temsil oranı oldukça düşüktür. Zaman organizasyonu ise beş farklı usul üzerinden gerçekleşirken burada Düyek usulü öndedir. Usulü belirlenemeyen eserlerin varlığı ise dikkat çekicidir. Eserler form açısından değerlendirildiğinde ilahi, tevhid ve ayin şerif’in tesbihlere nazaran sınırlı bir müzikal ifadeye sahip olduğu, biçim yapısı açısından tesbihlerin diğer türlerden ayrıldığı görülmektedir. Güfte bakımından aruzlu yapının hâkimiyeti öne çıkarken dini eserlerin anlam evrenini ağırlıklı olarak gazel, murabba ve koşma nazım şekilleri inşa etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Mecmua-i Saz ü Söz, Ali Ufki, Türk Din Musikisi, Osmanlı/Türk Müziği

An Analysis on Religious Musical Works in Mecmuâ-i Sâz ü Söz

Öz

The focus of this work is on the religious music works in Mecmuâ-i Sâz ü Söz, one of the important works of the 17th century. The 34 leading repertoire components of Turkish religious music such as ilahi (hymn), tesbih, tevhid, and ayin-i şerif were analyzed through the dynamics of the lyrics, especially the numerical distribution in the work, the signs used in the musical score writing, maqam, usul (rhythmic patterns) and musical form structure. In the light of the evaluations made, religious types are arranged in nine different chapters in Mecmuâ-i Sâz ü Söz; especially an umbrella headgear where ilahi (hymn) and tesbih was used; tevhid is represented by an example that matches its meaning; It was determined that the ayin-i şerif consists of the third part of the present-day ritual form. In addition, these works contain the clef and the usul indicators and accidental signs. It is also possible to see notational signs such as repeat, fermata, slur, and extension tie. While the melody organization of religious works takes place in fifteen different maqams, Hüseyni and Neva maqams stand out quantitatively. On the other hand, the representation rate of the Uşşak and Segâh maqams, which are frequently used in today's religious music repertoire, is very low. While the organization of time takes place over five different usul, Düyek is ahead here. The existence of works whose usul cannot be determined is striking. When the works are evaluated in terms of musical form, it is seen that the ilahi, tevhid, and ayin-i şerif have a limited musical expression compared to the tesbihs, and the tesbihs differ from other genres in terms of their form structure. While the dominance of the structure with aruz wezni stands out in terms of lyrics, the semantic universe of religious works is mainly constructed by the poetic forms of gazel, murabba, and kosma.

Anahtar Kelimeler

Mecmua-i Saz ü Söz, Ali Ufki, Turkish Religious Music, Ottoman/Turkish Music

Kaynakça

• Ali Ufkî Bey/Albertus Bobovius. (2013). Saray-ı Enderun Topkapı Sarayında yaşam (T. Noyan, Çev.). Kitap Yayınevi.
• Ayangil, R. (2014). XVII. yüzyılda Türk musikisi. Yeni Türkiye Dergisi, 57, 468-480.
• Behar, C. (1990). Ali Ufki ve Mezmurlar. Pan Yayıncılık.
• Behar, C. (1991). Wojciech Bobowski(Ali Ufki)'nin hayatı ve eserleri hakkında yeni bilgiler. Tarih ve Toplum, 16, 17-22.
• Behar, C. (2015). Osmanlı/Türk Musikisinin kısa tarihi. Yapı Kredi Yayınları.
• Behar, C. (2017). Musikiden müziğe Osmanlı/Türk müziği: Gelenek ve modernlik. Yapı Kredi Yayınları.
• Cevher, H. (2003). Ali Ufki Hâzâ Mecmuâ-i Sâz ü Söz (Çeviri-yazım-İnceleme). Meta Basım Matbaacılık.
• Elçin, Ş. (2000). Mecmûa-i Saz ü Söz. T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Karakaya, F. (2010). Ali Ufki Bey. Mas Matbaacılık.
• Levendoğlu, N. O. (2002). XIII. yüzyıldan bugüne kadar varlığını sürdüren makamlar ve değişim çizgileri (Tez No. 125814) [Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi]. Yüksek Öğretim Kurulu Tez Merkezi.
• Oransay, G. (1976). Santurcu Ali Ufki Beğ konusunda birkaç düzeltme. Türk Folklor Araştırmaları, 325, 223-224.
• Özden, E. (2020). Osmanlı Maarifinde musiki. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Öztuna, Y. (1987). Türk musikisi teknik ve tarih. Türk Petrol Vakfı Lale Mecmuası Neşriyatı.
• Stephanos, Y. & Berthier, A. (2012). Albert Bobovious ya da Santuri Ali Ufki Bey’in anıları, Topkapı Sarayında yaşam (A. Berktay, Çev.). Kitap Yayınevi.
• Tanrıkorur, C. (2003). Osmanlı dönemi Türk musikisi. Dergâh Yayınları.
• Tura, Y. (2001). Kantemiroğlu-Musikiyi harflerle tespit ve icrâ ilminin kitabı (İnceleme-Edvar). Yapı Kredi Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1977). Osmanlılar zamanında sarayda musiki hayatı. Belleten, 161, 79-114.
• Üngör, E. R. (1987). Gültekin Oransay'ın sekizinci defa tuş oluşu. Musiki Mecmuası, 26-31.