Güneydoğu Anadolu Osmanlı Dönemi Camilerinde Çini Süsleme (Şanlıurfa ve Gaziantep Örnekleri)

Yıl 2021, Cilt: 27 Sayı: 47, 532 - 547, 28.10.2021

Turgay Polat

https://doi.org/10.32547/ataunigsed.971803

Öz

Osmanlı Dönemi çini sanatı hakkında yapılan çok sayıdaki araştırma sayesinde bu dönemin çini süslemeleri hakkında oldukça detaylı bilgilere sahibiz. Günümüzde yapılan araştırmalar ile bu bilgiler her geçen gün daha da artmaktadır. Osmanlı döneminde, özellikle 16. yüzyılda İznik üretimi çiniler, başta başkent olmak üzere İmparatorluğun çeşitli bölgelerinde inşa edilen yapıları süslemekte kullanılan ana bezeme malzemelerinden birisi olmuştur. İznik’in yanında Kütahya, Tekfur Sarayı ve Diyarbakır gibi İstanbul ve Anadolu’nun farklı bölgelerinde çini üretildiği ve mimari süslemede kullanıldıkları da bilinmektedir. Çalışmamız kapsamında değerlendirdiğimiz Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde yer alan Şanlıurfa ve Gaziantep şehirlerinin coğrafi konumları göz önüne alındığında, İznik’ten bu bölgeye çini getirilmesi zor ve zahmetli olacağı için bu şehirlere daha yakın olan Diyarbakır ve Suriye’den muhtemelen stok (depo) çinilerin getirildiği ve süslemede kullanıldıkları anlaşılmaktadır. Özellikle Diyarbakır, Şam ve Halep gibi bölgelerde inşa edilen yapıların yerel atölyelerde üretildikleri düşünülen çinileri ile Şanlıurfa ve Gaziantep şehirlerindeki yapıları süsleyen karolar halindeki birbirlerinden farklı çinilerin çok yakın benzerlikler taşıması bu fikri güçlendiren bir durumdur. Şanlıurfa ve Gaziantep şehirlerindeki çinilerin benzer örnekler ile birlikte değerlendirilmesi, Osmanlı mimarisinde İznik dışındaki merkezlere ait çinilerle süslü yapıların tanıtılması ve Diyarbakır ile Suriye’deki üretim merkezlerinin 16.-17. yüzyıllarda bölgedeki yapıları süsleyen çinileri ürettiklerini göstermesi açısından önemli olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Çini, Mimari, Süsleme, Osmanlı, Cami

Tile Decoration in the Ottoman Period Mosques at Southeast Anatolian (Şanlıurfa and Gaziantep Examples)

Öz

Thanks to the numerous studies on the Ottoman period tile art, we have very detailed information about the tile decorations of this period. With today's research, this information is increasing day by day. Especially in the 16th century, tiles produced in Iznik became one of the main decoration materials used to decorate the structures built in various regions of the Empire, especially in the capital. It is also known that tiles were produced in Istanbul and Anatolia, such as Kütahya, Tekfur Palace, and Diyarbakır, as well as Iznik, and they were used in architectural decoration. Considering the geographical locations of the cities of Şanlıurfa and Gaziantep, which are located in the Southeast Anatolian Region, which we evaluated within the scope of our study, it would be difficult and troublesome to bring tiles from Iznik to this region. Therefore, it is understood that probably stock (warehouse) tiles were brought to these two cities from Diyarbakır and Syria, which are closer to Şanlıurfa and Gaziantep, and were used for decoration. The fact that the tiles of the buildings built in regions such as Diyarbakır, Damascus, and Aleppo, which are thought to have been produced in local workshops, and the different tiles that adorn the buildings in Şanlıurfa and Gaziantep, bear very close similarities, which strengthens this idea. Evaluating the tiles in Şanlıurfa and Gaziantep together with similar examples, introducing the structures decorated with tiles from the tile centers outside of İznik in Ottoman architecture, and the 16th-17th century tile centers in Diyarbakır and Syria. It will be important in terms of showing that they produced the tiles adorning the structures in the region in the centuries.

Anahtar Kelimeler

Tile, Architecture, Ornament, Ottoman, Mosque

Kaynakça

• Akalın Eryavuz, Ş. (2000). Halep ve Şam’da bulunan Osmanlı dönemi çinileri hakkında gezi notları. Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, 15, 43-55. http://isamveri.org/pdfsbv/D00109/1999_15/1999_15_ERYAVUZSA. pdf
• Altın, A. (2015). Gaziantep Türk-İslam mimarisi (Eyyubiler’den Cumhuriyet’e) (Tez No. 429654) Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.Yüksek Öğretim Kurulu Tez Merkezi.
• Arslan, M. (2009). Şanlıurfa’da Osmanlı dönemi cami ve mescid mimarisi (Tez No. 240841) Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yüksek Öğretim Kurulu Tez Merkezi.
• Bahnassi, A. (1995). The damascene tielwork in Ottoman buildings. 9. milletlerarası Türk sanatları kongresi bildiriler kitabı (s. 239-250) içinde. T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Carswell, J. (1978). Syrian tiles from sinai and damascus. R. Moorey ve P. Parr (Eds.), Archaeology in the levant. essays for Kathleen Kenyon (s. 269-296) içinde. Aris and Phillips.
• Çal, H. (1993). Urfa’daki taşınmaz eski eserler hakkında bir ön araştırma. Yeni Harran Çevresi, 1(4), 49-70.
• Çam, N. (1996). Gaziantep-mimari. TDV İslâm ansiklopedisi cilt 13 (s. 469-474) içinde. https://cdn2.islamansiklopedisi. org.tr/dosya/13/C13023283.pdf
• Çam, N. (2006). Türk kültür varlıkları envanteri: Gaziantep. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Çığ, C. (2014). Diyarbakır’daki bazı Osmanlı dönemi çinileri üzerine bir değerlendirme. İstanbul Journal of Social Sciences, 8, 3-22. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/161939
• Demirsar Arlı, V. B., & Altun, A. (2008). Anadolu toprağının hazinesi: Çini Osmanlı dönemi. Kale Grubu Yayınları.
• Eroğlu Bilgin, S. (2017). Gaziantep camilerinde taş süslemeler. Gece Yayınları.
• Eroğlu Bilgin, S. (2018). Kilis Tekke (Canpolat Paşa) Cami ve çini süslemeleri üzerine bir değerlendirme. A. Erkmen ve S. Khadhraoui (Eds.), İksad II. uluslararası sosyal bilimler kongresi bildiri kitabı cilt I (s. 107-124) içinde. https://1d89097f-9d02-4a53-bbe8-961b97c7793d.filesusr.com/ugd/614b1f_9e879590cf5 84f4786e161 8edb8362de.pdf
• Gibson, M. (2020). ‘An oriental kiosk’: The building of the ‘Arab Hall’ at Leighton House in London. Orientations, 51(2), 2-15. https://www.academia.edu/43263546/_An_Oriental_Kiosk_The_Building_ of_the_ Arab_Hall_at_Leighton_House_in_London
• Jenkins, M. (1984). Mamluk underglaze-painted pottery: Foundations for future study. Muqarnas, 2, 95-114. https://doi.org/10.2307/1523059
• Karakaş, M. (2012). Şanlıurfa il ve ilçelerinde kitabeler. Şanlıurfa İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
• Kılavuz, B.N. (2005). Güneydoğu Anadolu Bölgesi Minareleri (Tez No. 160624) Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yüksek Öğretim Kurulu Tez Merkezi.
• Kürkçüoğlu, C. (1993). Şanlıurfa camileri. Şanlıurfa İli Kültür Eğitim Sanat Araştırma Vakfı Yayınları.
• Kürkçüoğlu, C. (2013). Şanlıurfa ili camileri. Şanlıurfa Belediyesi Yayınları.
• Memiş, M. (2019). Vakfiyeleri ışığında Osmanlı dönemi Urfa camilerinde vakıf hizmetleri. Vakıflar Dergisi, 0(51), 131-152. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/757818
• Metropolitian Museum (t.y.). Suriye Şam üretimi çinileri Fotoğraf. THEMET. https://www.metmuseum.org/ artcollection/searchField/445000%20searchfield/
• Millner, A. (2015). Damascus tiles: Mamluk and Ottoman architectural ceramics from Syria. Prestel,
• Necipoğlu, G. (1990). From international Timurid to Ottoman: A Change of taste in sixteenth-century ceramic tiles. Muqarnas, 7, 136-170. https://doi.org/10.2307/1523126
• Özdeğer, H. (1996). Gaziantep. TDV İslâm ansiklopedisi cilt 13 (s. 466-469) içinde. https://cdn2.islamansiklopedisi.org.tr/ dosya/13/C13023282.pdf
• Öztürk, Ş. (2021). Van Hüsrev Paşa Külliyesi mimari süsleme ve onarımı. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 27(46), 23-43. https://doi.org/10.32547/ataunigsed.822195
• Paydaş, K. (2017). Memlukluler (1250-1517) ve Ak-Koyunlular (1378-1508) Urfa üzerindeki hakimiyet mücadeleleri. K. Şulul, M. Şeker, & Ö. Sabuncu (Eds.), İslam Tarihi ve Medeniyetinde Şanlıurfa Sempozyum Tebliğleri I (s. 217-225) içinde. Şanlıurfa Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları. https://www.academia.edu/39703221/Meml%C3%BBkler_ve_Akkoyunlular%C4%B1n_Urfa_%C3%9Czerindeki_Hakimiyet_M%C3%BCcadeleleri_%C4%B0slam_Tarihi_ve_Medeniyetinde_%C5%9Eanl%C4%B1urfa_I_%C5%9Eanl%C4%B1urfa_2016
• Polat, T. (2021). Cami ve çini örneklerinden görüntüler [Fotoğraf]. Turgay Polat Kişisel Arşivi.
• Raby, J. (1978). Diyarbakir, A rival to Iznik: A sixteenth century tile industry in eastern Anatolia (Istanbuler mitteilungen). Ernst Wasmuth.
• Şahin Güçhan, N., & Kuleli, A. E. (2009). Şam Süleymaniye külliyesi ve koruma sorunları. Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Tekin, K. H. (2008). Halep’teki Osmanlı dönemi dini eserleri (Tez No. 231069) Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yüksek Öğretim Kurulu Tez Merkezi.
• Tekin, K. H. (2014). Halep’te Osmanlı izleri (1516-1918): 402 yıllık Osmanlı hakimiyetinde Halep’te cami, tekke, zaviye ve türbeler. Çamlıca Yayınları.
• Turan Bakır, S. (2002). Osmanlı döneminde Şam üretimi çiniler. Türkler ansiklopedisi cilt 12 (s. 573-586) içinde. Yeni Türkiye Yayınları.
• Turan, A. N. (2010). Şanlıurfa. TDV İslâm ansiklopedisi cilt 38 (s. 336-341) içinde. https://cdn2.islamansiklopedisi.org. tr/dosya/38/C38023232.pdf
• Ünal, S. (1999). Farklı bir çini merkezi Diyarbakır, Antik Dekor Dergisi, 1(50), 104-109.
• V&A Museum (t.y.). 17. yüzyıl Şam çinileri Fotoğraf. Collections. https://collections.vam.ac.uk/item.O181300/ tiles-unkown/
• Yıldırım, S. (2005). Diyarbakır yapılarındaki Osmanlı dönemi çinilerinin tarihlendirmeleri ve üretim yeri hakkında düşünceler. Erdem Dergisi, 15(43), 119-144. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/683082
• Yıldırım, S. (2010). Adana Ulu cami külliyesi çini süslemeleri. Uluslararası Eskişehir Pişmiş Toprak Sempozyumu Bildirileri (s. 701-716) içinde. Eskişehir Tepebaşı Belediyesi Yayınları. https://www.academia.edu/ 17444153/Adana_Ulu_Camii_K%C3%BClliyesi_%C3%87ini_S%C3%BCslemeleri