Diyanet İşleri Başkanlığı Üzerine Bir Tartışma: Temsil Meselesi

Yıl 2019, Cilt: 33 Sayı: 3, 891 - 918, 16.07.2019

Omur Aydin

Öz

Diyanet İşleri Başkanlığı (DİB) kurulduktan 1960’lı yıllara kadar,
oldukça dar bir görev alanına sahip olmuştur. Kurumun özellikle 1965’te çıkan
kanundan sonra toplumsal hayata etkisi daha çok hissedilir hale gelmiş; regülatif
yönü artmıştır. Siyasi iktidarların, dînî alanı kontrol etme, tanzim etme ve
dinin toplumsal alan üzerindeki etkisinden yararlanma istekleri Kurumu
güçlendiren temel unsurlardır. DİB etrafında temsil tartışmaları, Kurumun
regülatif yönünün toplumsal alanda daha hissedilir hale geldiği 1960’lı
yıllardan sonra başlamıştır. Öte yandan Aleviliğin, kentleşme sonrası aldığı
yeni görürümler bu taleplerin temel itici faktörü olmuştur. Göç süreci
Aleviliği derinden etkilemiş ve dini muhtevasına siyasal ve modernist yeni
unsurlar eklemiştir. Bu süreç, kamusal alanda kimlik eksenli talepleri
artırmıştır. Bu talepler, dini bir muhteva sergilemekle beraber daha çok
modernizmin ürettiği kimlik eksenli bir görünüme işaret eder. 2000’li yıllar
itibarıyla bu mesele, Avrupa Birliği ve İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi’nin dâhil
olduğu ulus ötesi boyutlar kazanmıştır. Son olarak, mesele 2015 yılında
Yargıtay’ın verdiği bir kararla da iç hukukta yeni bir evreye taşınmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Diyanet İşleri Başkanlığı, Alevilik, Temsil, Dinî Hizmet, Laiklik

Presidency of Religious Affairs and Discussions of Representation

Öz

The Presidency of
Religious Affairs had a narrow mandate from its establishment until the 1960s.
Especially after a law that was enacted in 1965, the influence of this institution
on social life has become much more concrete, and its regulative character has
become stronger. The desires of political powers to control and regulate the
religious field and utilise the influence of religion on society are among the
factors that have strengthened the institution. Discussions of representation
involving the Presidency of Religious Affairs have begun after the 1960s during
which its regulative aspect has become more pronounced in society. On the other
hand, the new outlooks that Alevism has gained after urbanisation have become
the driving force for representative 
demands. The migration process has influenced Alevism deeply, and added
new political and modernist elements to its religious content. This process has
increased demands relating to identity in the public sphere. Although these
demands contain a religious content, it more indicates an identity debate
brought by modernism. As of the 2000s, this issue has gained international
appearances involving the European Union and the European Court of Human
Rights. Lastly, the issue has moved to a new level with a decree made by the
Court of Cassation in 2015.

Anahtar Kelimeler

Presidency of Religious Affairs, Representation, Religious Service, Alevism, Secularism

Kaynakça

• Aldıkaçtı, O. (1998), “Din Hizmetlerinin Yeniden Yapılandırılması”, Din-Devlet İlişkileri ve Türkiye’de Din Hizmetlerinin Yeniden Yapılandırılması Uluslararası Sempozyumu (26-27 Mart 1996, İstanbul) içinde, Cem Vakfı Yayınları 2, İstanbul.
• Arslan, B.Z. (2015), “Aleviliği Tanımlamak: Türkiye’de Dinin Yönetimi, Sekülerlik ve Diyanet”, Mülkiye Dergisi, 39 (1), 135-158.
• Aydın, B. (2003), “Meclis-i Meşayih”, İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı (TDV) 28. Cilt, pp. 247-248.
• Berkes N. (2004), Türkiye’de Çağdaşlaşma, 7. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Bilimer, V. (1963), Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun Tasarısı Hakkında Mütalaa, Sönmez Neşriyat, İstanbul.
• Birlik Partisi Tüzük ve Programı (1969), A. Özgünay (TİPO) Neşriyat ve Basımevi, İstanbul.
• Bozan, İ. (2007), Devlet İle Toplum Arasında Bir Okul: İmam Hatip Liseleri Bir Kurum: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1. Baskı, Tesev Yayınları, İstanbul.
• Bruinessen, M.V. (2016), Kürtlük, Türklük, Alevilik Etnik ve Dinsel Kimlik Mücadeleleri, 12. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Ceylan, Y. (2017), “Anadolu Alevilerinin İnançsal Bağlamda Talepleri” Route Education and Social Science Journal, 4 (2), ss. 206-221.
• Çağlar, B. (1994), “Türkiye’de Laikliğin ‘Büyük Problem’i Laiklik ve Farklı Anlamları Üzerine”, Cogito, 1, ss. 111-117.
• Çakır, R. ve Bozan, İ. (2005), Sivil, Şeffaf ve Demokratik Bir Diyanet İşleri Başkanlığı Mümkün mü? Tesev Yayınları, İstanbul.
• Çamuroğlu, R. (2008), Değişen Koşullarda Alevilik, 5. Basım, Kapı Yayınları, İstanbul.
• Çiçek, A. C., Aydın, S. ve Baran, H. (2017), “Gelenekle Sol Arasında Sıkışmış Bir Siyasal Hareket: (Türkiye) Birlik Partisi”, Siyasal: Journal Of Political Sciences, 26 (2), ss. 27–52.
• Dursun, D. (1992), Din Bürokrasisi-Yapısı Konumu ve Gelişimi, İşaret Yayınları, İstanbul.
• Fendoğlu, H.T. (2013), “Alevilik ve Yeni Anayasa (Anayasal Perspektif)”. İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 4 (1), ss. 1-34.
• Gözaydın, İ. (1998), “Din Hizmetlerinin Yeniden Yapılandırılması”, Din-Devlet İlişkileri ve Türkiye’de Din Hizmetlerinin Yeniden Yapılandırılması Uluslararası Sempozyumu (26-27 Mart 1996, İstanbul) içinde, Cem Vakfı Yayınları 2, İstanbul.
• Gözaydın, İ. (2016), Diyanet: Türkiye Cumhuriyeti’nde Dinin Tanzimi, 2. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Grace, D. (2000) Religion in Modern Europe: A Memory Mutates, Oxford University Press.
• Hakyemez, C. (2014), “Tekke Ve Zaviyeler Kanunu Çerçevesinde Alevîlik-Bektaşîlik” Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13 (25), ss.161-174.
• Helsinki Yurttaşlar Derneği, (2014), Sosyo-ekonomik Politikalar Bağlamında Diyanet İşleri Başkanlığı Kamuoyunun Diyanet’e Bakışı, Tartışmalar ve Öneriler, 1. Basım, İstanbul.
• Kara, İ. (2000), “Din ile Devlet Arasında Sıkışmış Bir Kurum: Diyanet İşleri Başkanlığı”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18, ss. 29-55.
• Kara, İ. (2005), Din İle Modernleşme Arasında Çağdaş Türk Düşüncesinin Meseleleri, Dergâh Yayınları, İstanbul.
• Kara, M. (2015), “Cumhuriyet Türkiyesi’nde Tarikatlar” Semih Ceyhan (Ed.), Türkiye’de Tarikatlar Tarih ve Kültür, Birinci Basım, İSAM Yayınları 162, ss. 95-132.
• Kara, M. (2017), Din, Hayat, Sanat Açısından Tekkeler ve Zaviyeler, 7. Baskı, Dergâh Yayınları, İstanbul.
• Karahanoğulları, O. (2017), “III. Cumhuriyet’te Din Kamu Hizmetinin Kaldırılması, Laiklik” Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 72 (4), ss. 849 – 913.
• Kineşçi, E. (2017), “Alevilik Kimliği” Journal of Current Researches on Social Sciences, 7 (1), 243-264.
• Kodamanoğlu, M. N. (1991), “Laik Devlet Düzenimizin İlk Yasal Dayanağı”. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 8, ss. 643-646.
• Kuru, A. T. (2011), Pasif ve Dışlayıcı Laiklik-ABD, Fransa ve Türkiye, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
• Kutlu, S. (2009), “Diyanet İşleri Başkanlığı ve İslamiçi Dini Gruplarla (Mezhep ve Tarikatlar) İlişkileri” Dini Araştırmalar, 12 (33), ss. 107-127.
• Massicard, E. (2017), Türkiye’den Avrupa’ya Alevi Hareketinin Siyasallaşması, 3. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Onat, H. (2009), “Açılım Arayışlarının Gölgesinde Alevîlik-Bektaşîlik ve Kimlik Tartışmaları”, Dini Araştırmalar, 12 (33), ss.37-46.
• Özay, İ.H. (1996), Günışığında Yönetim, Alfa Yayınları, İstanbul.
• Özbudun, E. (2012), Türk Anayasa Hukuku, 13. Baskı, Yetkin Yayınları, Ankara.
• Rençber, F. (2012), “Alevi Geleneğinde “Cem Evinin” Tarihsel Kökeni”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 12 (3), ss.73-86.
• Savcı, B. (1965), “İdarenin Muhafazacılığı: Diyanet İşleri Başkanlığı Görevleri Üzerine Bir Kanun Tasarısı” Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 3 (20), ss. 119-139.
• Savcı, B. (1967), “Diyanet İşleri Teşkilatının Gelişmeleri”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 3 (22), ss. 85-102.
• Sönmez, K. (2001), “Alevilik-Bektaşiliğin Diyanet’te Temsil Problemi”, İslamiyat, 4 (1). Erişim adresi:http://www.sonmezkutlu.net/?pnum=96&pt=Alevilik-Bekta%C5%9Fili%C4%9Fin %20 Diyanet%27te%20Temsili%20Sorunu
• Subaşı, N. (2017), “Diyanet ve Örgütlü Dinî Yapı ve Cemaatler”, İnsan & Toplum, İlmi Etüdler Derneği, 7(1), ss. 223-232.
• Tanör, B. (1994), Türkiye’nin İnsan Hakları Sorunu, 3. Baskı, BDS Yayınları, İstanbul.
• Tanör, B. ve Yüzbaşıoğlu, N. (2002), 1982 Anayasası’na göre Türk Anayasa Hukuku, 4. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Turan, İ. (2011), “AB Sürecinde Diyanet İşleri Başkanlığı: Özerklik ve Temsil Sorunu Bağlamında Bir Değerlendirme”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 31, ss. 127-156.
• Türkiye Birlik Partisi Tüzük ve Programı (1972), Gutenberg Matbaası, Ankara.
• Varol, M. (2010), “Osmanlı Devleti’nin Tarikatları Denetleme Siyaseti ve Meclis-i Meşâyih’in Bilinen; Ancak Bulunamayan İki Nizamnâmesi”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 23, ss.39-68.
• Vöking, H. (1998), “Almanya ve Kuzey Avrupa’da Din-Devlet İlişkileri”, Din-Devlet İlişkileri ve Türkiye’de Din Hizmetlerinin Yeniden Yapılandırılması Uluslararası Sempozyumu (26-27 Mart 1996, İstanbul) içinde, Cem Vakfı Yayınları 2, İstanbul.
• Yıldırım, R. (2012), “Geleneksel Alevilikten Modern Aleviliğe: Tarihsel Bir Dönüşümün Ana Eksenleri”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 62, ss.135-162.
• Yücer, H.M. (2003), Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19. Yüzyıl), 1. Baskı, İnsan Yayınları, İstanbul.
• Zürcher, E.J. (2018), Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, Birinci Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Avrupa Komisyonu (1998), Türkiye’nin Katılım Yönünde İlerlemesi Üzerine Komisyon’un 1998 Düzenli Raporu, Brussels, Erişim adresi: https://www.ab.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/IlerlemeRaporlari/TurkiyeIlerleme_Rap_1998.pdf
• Avrupa Komisyonu (2000), Türkiye’nin Katılım Yönünde İlerlemesi Üzerine Komisyon’un 2000 Düzenli Raporu, Brüksel, Erişim adresi: https://www.ab.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/IlerlemeRaporlari/Turkiye_Ilerleme_Rap_2000.pdf
• Avrupa Komisyonu (2003), Türkiye’nin Katılım Yönünde İlerlemesi Üzerine Komisyon’un 2000 Düzenli Raporu, Brüksel, Erişim adresi: https://www.ab.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/IlerlemeRaporlari/Turkiye_Ilerleme_Rap_2003.pdf
• Avrupa Komisyonu (2005), Türkiye 2005 İlerleme Raporu, Brüksel, 9 Kasım 2005 SEC (2005) 1426, Erişim adresi: https://www.ab.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/IlerlemeRaporlari/Turkiye_Ilerleme_Rap_2005.pdf
• Avrupa Komisyonu (2008), Türkiye 2008 İlerleme Raporu (Com(2008) 674), Erişim adresi: https://www.ab.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/IlerlemeRaporlari/turkiye_ilerleme_rap_2008.pdf
• Avrupa Komisyonu (2010), Türkiye 2010 İlerleme Raporu, Brüksel, 09 Kasım 2010 SEC(2010) 1327) Erişim adresi: https://www.ab.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/IlerlemeRaporlari/turkiye_ilerleme_rap_2010.pdf
• Avrupa Komisyonu (2016), Türkiye 2016 İlerleme Raporu, Brüksel, 9.11. 2016 SWD(2016) 366, Erişim adresi: https://www.ab.gov.tr/files/pub/2016_ilerleme_raporu_tr.pdf
• Avrupa Komisyonu (2018), Türkiye 2018 İlerleme Raporu, Strazburg, 17.4.2018 SWD(2018) 153, Erişim adresi: https://www.ab.gov.tr/siteimages/pub/komisyon_ulke_raporlari/2018_turkiye_raporu_tr.pdf
• Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights (1993), “General Comment No. 22: The right to freedom of thought, conscience and religion (Art. 18)”, 30/07/93, Erişim adresi: http://www.equalrightstrust.org/ertdocumentbank/general%20comment%2022.pdf
• T.C. Devlet Bakanlığı, (2010), Alevi Çalıştayları Nihai Rapor, Ankara. United Nations General Assembly, (1981), “Declaration on the Elimination of All Forms of Intolerance and of Discrimination Based on Religion or Belief”, A/RES/36/55 25 November 1981, Erişim adresi: http://www.un.org/documents/ga/res/36/a36r055.htm
• 429 Sayılı Seriye ve Evkaf ve Erkânı Harbiyei Umumiye Vekâletlerinin İlgasına Dair Kanun, Kanun Tertip: 3, Resmî Gazete Tarihi: 06.03.1924, Sayı: 63.
• 2800 Sayılı Diyanet İşleri Reisliği Teşkilat Ve Vazifelerine Dair Kanun, Kanun Tertip: 3, Resmî Gazete Tarihi: 22.06.1935, Sayı: 3035.
• 633 sayılı Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun, Kabul Tarihi, 22/6/1965, Resmi Gazete Tarih: 2/7/1965, Sayı:12038.
• 6002 Sayılı Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun İle Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun, Tertip:5, Resmî Gazete Tarihi: 13.07.2010, Sayı: 27640.
• 1961 Anayasası, Resmi Gazete ile İlanı: 20/7/1961 / Sayı: 10859, Kanun No Kabul Tarihi, 334 9/7/19611.
• 1982 Anayasası, Resmî Gazete :Tarih : 9/11/1982, Sayı : 17863 (Mükerrer) Yayımlandığı Düstur : Tertip : 5 Cilt : 22 Sayfa:3.
• Federal Alman Anayasası (1949), Basic Law for the Federal Republic of Germany, Erişim adresi: https://www.bundesregierung.de/breg-en/chancellor/basic-law-470510
• Anayasa Mahkemesi, 21.10.1971 tarih ve E. 1970/53, K. 1971/76 sayılı Karar, Resmi Gazete. Tarih/sayı:15.6.1972/14216.
• Anayasa Mahkemesi, 7.3.1989 tarih ve E. 1989/l, K. 1989/12 sayılı Karar, Resmi Gazete tarih/sayı: 05.07.1989-20216.
• Anayasa Mahkemesi, 20.9.2012 tarih ve E. 2012/65/, K. 2012/128 sayılı Karar, Resmi Gazete tarih/sayı: 18.04.2013-28622.
• İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi (2000, 26.10.), Case of Hasan And Chaush v. Bulgaria, Application no. 30985/96, Erişim adresi: https://hudoc.echr.coe.int
• İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi, (2016), 26.04.2016 tarihli İzzettin Doğan ve Diğerleri / Türkiye Büyük Daire Kararı, Başvuru No. 62649/10. Erişim adresi: http://www.inhak.adalet.gov.tr/ara/karar/%C4%B0zzettin%20Dogan%20BD%20Karar.pdf
• Yargıtay 3. Hukuk Dairesi, 28.05.2015 Tarihli Kararı, E. 2014/11238, K. 2015/9711, Erişim adresi: https://emsal.yargitay.gov.tr/BilgiBankasiIstemciWeb/yeniTasarim/index.jsp.
• Yargıtay Hukuk Genel Kurulu, 03.12.2014 tarihli karar, E. 2014/7-1038, K. 2014/990, Erişim adresi: http://muhaz.org/t-c-yargitay-hukuk-genel-kurulu-e-20147-1038-k-2014990-t-03-12.html
• Türkiye Büyük Millet Meclisi, Cumhuriyet Senatosu Tutanak Dergisi, Elli Üçüncü Birleşim, Toplantı no: 14, 29.04.1975, Cilt: 22, Ankara.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi, T.C. Temsilciler Meclisi Tutanak Dergisi, Kırk İkinci Birleşim, 11.04.1961, Cilt: 3, Erişim adresi: https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TM__/d00/c003/tm__00003042.pdf
• Türkiye Büyük Millet Meclisi, TBMM Zabıt Ceridesi, 17. İçtima, 30 Teşrinisani 1341 Pazartesi, DEVRE: II, İçtima senesi: III, Cilt: 19, Erişim adresi: https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d02/c019/tbmm02019017.pdf
• Türkiye Büyük Millet Meclisi, TBMM Zabıt Ceridesi, Devre 2, İkinci içtima, 1. Cîlt:7, Erişim adresi: https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d02/c007/ tbmm 02007002.pdf: 21
• Türkiye Büyük Millet Meclisi, Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) Yedinci Büyük Kurultay Tutanağı, Ankara 1948, Erişim adresi: https://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/e_yayin.eser_bilgi_q?ptip=sıyası%20partı%20yayınları&pdemirbas=197603391.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi, T.C. Temsilciler Meclisi Tutanak Dergisi, Kırk Üçüncü Birleşim, 12.04.1961, Cilt: 3. Erişim adresi: https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/ TUTANAK/TM__/d00/c003/tm__00003043.pdf.
• Cumhuriyet Gazetesi, (2008,07.12), “Bir uzun mücadele”, Erişim adresi:http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/diger/26942/Bir_uzun_mucadele.html
• Radikal Gazetesi, (2008, 14.11.), Mustafa Timisi en zor yılları anlattı”, Erişim adresi: http://www.radikal.com.tr/turkiye/mustafa-timisi-en-zor-yillari-anlatti-908405/
• Radikal Gazetesi, (2008, 17.11.), “Diyanet İşleri görüşünü açıkladı”, Erişim adresi: http://www.radikal.com.tr/turkiye/diyanet-isleri-gorusunu-acikladi-908804/