Erzincan’da Meydana Gelen Depremler (XI-XV. Yüzyıllar)

Yıl 2020, , 399 - 419, 31.05.2020

Yasemin Aktaş

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4308

Öz

Anadolu’da önemli bir konuma sahip olan Erzincan sosyal, kültürel ve ticari açıdan gelişmiş bir şehirdi. Bu gelişmişliğini Mengücek, Selçuklu ve İlhanlı hâkimiyetleri süresince devam ettiren şehir, yaşanan birtakım siyasi ve sosyal olaylardan olumsuz etkilenmiştir. Erzincan’ın Kuzeydoğu Anadolu Fay Hattı üzerinde bulunması, söz konusu olumsuzlukların yaşanmasında önemli bir etkendir. Bu fay hattı üzerinde meydana gelen depremler, bölgedeki en yıkıcı felaket olmuştur. Tarih boyunca şiddetli depremlere maruz kalan Erzincan’da önemli derecede yıkımlar meydana gelmiş ve binlerce kişi hayatını kaybetmiştir. Can kayıplarının artmasında şiddetli yer sarsıntılarının sebep olduğu sel ve heyelan gibi ikincil afetler de önemli bir yer tutmaktadır. Ortaçağ’da yaşanan depremler, belirli nedenlere bağlanarak açıklanmaya çalışılmıştır. Erzincan’da meydana gelen depremlerin sebebi de insanların kötü yaşayışından dolayı Allah’ın kendilerini cezalandırması ya da idarecilerin kötü yönetimi gibi bir takım olaylara bağlanarak izah edilmiştir. Bu çalışmada XI-XV. yüzyıllarda Erzincan’da yaşanan depremler ve depremlerin neticeleri ele alınmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Erzincan, Deprem, Zelzele, Afet

The Earthquakes in Erzincan (XI-XV. Centuries)

Öz

Having an important position in Anatolia, Erzincan was a social, cultural and commercially developed city. The city, which continued its development during the hegemonies of Mengücek, Seljuk and İlhanlı, was adversely affected by a number of political and social events. The fact that Erzincan is located on the Northeast Anatolian Fault Line is an important factor in experiencing these negative events. The earthquakes on this fault line have been the most devastating disaster in the region. In Erzincan, subjected to severe earthquakes during the history, significant destructions had occurred and thousands of people had lost their lives. Secondary disasters such as floods and landslides caused by severe ground shakes play an important role in the increase of casualties. Earthquakes in the Middle Ages have been tried to be explained due to certain reasons. The reason for the earthquakes in Erzincan is explained by being connected to a number of events such as God’s punishment for the bad lives of people or the mismanagement of the administrators. In this study, the earthquakes in Erzincan between XI-XV. centuries and their consequences are dealt with.

Anahtar Kelimeler

Erzincan, Earthquake, Disaster

Kaynakça

• Ahmed Eflâkî, Ariflerin Menkıbeleri, Kabalcı Yayıncılık, İstanbul 2012.
• Alaaddin Ata Melik Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, Çev. Mürsel Öztürk, TTK. Yayınları, Ankara 2013.
• ALTAN, Ebru, “1150-1250 Yılları Arasında Anadolu’da Doğal Afetler”, Tarih Boyunca Anadolu'da Doğal Afetler ve Deprem Semineri, 22-23 Mayıs 2000 Bildiriler, İstanbul 2002, ss. 41-49.
• ALTUN, Fatih, “Afetlerin Ekonomik ve Sosyal Etkileri: Türkiye Örneği Üzerinden Bir Değerlendirme”, Sosyal Çalışma Dergisi, C. 2, S. 1, 2018, ss. 1-15.
• Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III, Çev. Feridun Nafiz Uzluk, Ankara 1952.
• ANDREASYAN, Hrand. D., “XIV. ve XV. Yüzyıl Türk Tarihine Ait Ufak Kronolojiler ve Kolofonlar”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, S. 3, İstanbul 1973, ss. 83-148.
• ARIK, Feda Şamil, “Selçuklular Zamanında Anadolu’da Meydana Gelen Depremler”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 16, S. 27, Ankara 1992, ss. 12-32.
• ARIK, Feda Şamil, “Selçuklular Zamanında Anadolu’da Veba Salgını”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 15, S. 26, Ankara 1991, ss. 27-57.
• ARSLANTAŞ, Nuh, “Zelzele”, DİA, C. 44, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2013, ss. 227-231.
• ARSLANTAŞ, Nuh, İslam Tarihinde Depremler ve Algılanma Biçimleri ilk on asırda (h. I-X/m. VII-XVI) arapça kaynaklar bağlamında bir araştırma, İz Yayıncılık, İstanbul 2015.
• Azimî Tarihi Selçuklularla İlgili Bölümler (H. 430-538=1038/39-1143/44), Yay. Ali Sevim, TTK. Yayınları, Ankara 1988.
• Başkumandan Simbat Vekayinamesi, 951-1334, Türkçeye Çev. Hrand. D. Andreasyan, TTK. Basılmamış Nüshası, İstanbul 1946.
• BAYKARA, Tuncer, Anadolu’nun Tarihî Coğrafyasına Giriş I, Anadolu’nun İdari Taksimatı, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2015.
• BERDZENİŞVİLİ, Nikoloz-Simon Canaşia [İvane Cavahişvili], Gürcüstan Tarihi (Başlangıçtan 19. Yüzyıla Kadar), Türkçeye Çev. Hayri Hayrioğlu, Sorun Yayınları, İstanbul 2000.
• Colophons of Armenian Manuscrıpts, 1301-1480, A Source for Middle Eastern History, Translated and Annotated. Avedis K. Sanjian, London 1969.
• DOĞANLI, Bilge-Osman Bayri, “Deprem Zararlarının En Aza İndirilmesine Yardımcı Olmada, Önlisans Düzeyinde Eleman Yetiştirerek Yeni Bir Yaklaşım Geliştirme: Ampirik Bir Çalışma”, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 10, S. 23, Mart 2018, ss. 114-128.
• DUMAN, M. Zeki, Sosyolojik Açıdan Deprem ve Din, Depremlerin Dini İnanç ve Davranışlar Üzerindeki Etkisi, Rağbet Yayınları, İstanbul 2016.
• Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî, İbn Battûta Seyahatnâmesi, C. I, Çeviri ve Notlar A. Sait Aykut, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2000.
• Ebu Bekr-i Tihranî, Kitab-ı Diyarbekriyye, Çev. Mürsel Öztürk, TTK. Yayınları, Ankara 2011.
• Ebü’l-Fidâ Coğrafyası (Takvimü’l-Büldan), Türkçe Trc. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2017.
• ERDEM, İlhan, “Türkiye Selçuklu-İlhanlı İktisadi, Ticari İlişkileri ve Sonuçları”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. XXI, S. 33, Ankara 2003, ss. 49-67.
• ERGÜNAY, Oktay-Polat Gülkan, H. Hüseyin Güler, “Afet Yönetimi İle İlgili Terimler Açıklamalı Sözlük”, Afet Zararlarını Azaltmanın Temel İlkeleri, Ed. Mikdat Kadıoğlu-Emin Özdamar, JICA Türkiye Ofisi, Ankara 2008, ss. 301-353.
• GALTSYAN, A.G., Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, Çev. İlyas Kemaloğlu, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2017.
• Gorigos Senyörü Hetum Vekayinamesi, Çev. Hrand D. Andreasyan, TTK. Kütüphanesi, İstanbul 1946.
• GOSHGARİAN, Rachel, “13. Yüzyıl Rûm [Anadolu] ve Ermenistan’ında Fütüvvet: Selçuklu Taşrasında Reform Hareketleri ve Çoklu İttifakların İdaresi”, Anadolu Selçukluları Ortaçağ Ortadoğusu’nda Saray ve Toplum, Ed. A.C.S. Peacock-Sara Nur Yıldız, Çev. A. Sait Aykut, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2018, ss. 178-202.
• GÖDE, Kemal, Eratnalılar (1327-1381), TTK. Yayınları, Ankara 2000.
• Gregory Abû’l-Farac (Bar Hebraeus), Abû’l-Farac Tarihi, C. I, Türkçeye Çev. Ömer Rıza Doğrul, TTK. Yayınları, Ankara 1999.
• GUİDOBONİ, Emanuela-Giusto Traino, “A New Catalogue of Earthquakes in The Historical Armenian Area from Antiquity to the 12 th Century”, Annals of Geophysics, Vol. 38, No. 1, 1995, ss. 112-147.
• Hamdullah Mustevfî Kazvinî, Nüzhetü’l-Kulub, Translated. Guy. Le Strange, London 1919.
• Reşîdüddin Fazlullâh, Mukâtebât-ı Reşîdî, Der. Mevlana Muhammed Ebrekuhi, Nşr. Muhammed Şefî, Lahor 1947.
• Hoca Sadeddin Efendi, Tacü’t-Tevarih II, Sadeleştiren. İsmet Parmaksızoğlu, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1979.
• İbn Bibi, El Evamirül’l-Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuk-name), C. I-II, Çev. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1996.
• İbni Tagrıberdi, En-Nücûmu’z-Zâhire (Parlayan Yıldızlar), Çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2013.
• İbnu’l-Ezrak Ahmed b. Yusuf b. Ali, Meyyâfârikîn ve Âmid Târihi (Artuklular Kısmı), Çev. Ahmet Savran, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları, Erzurum 1992.
• İbnü’l-Esîr, İslâm Tarihi El-Kâmil fi’t-Tarih, C. IX, Türkçe Trc. Ahmet Ağırakça-Beşir Eryarsoy-Zülfikar Tüccar-Abdülkerim Özaydın-Yunus Apaydın-Abdullah Köşe, Ocak Yayıncılık, İstanbul 2016.
• İZGİ, Cevat, “Hubeyş et-Tiflîsî”, DİA, C. 18, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1998, ss. 268-270.
• Josafa Barbaro, Ambrogıo Contarini, Travels to Tana and Persia, Translated. Wıllıam Thomas-S. A. Roy, Esq, New York.
• KANAT, Cüneyt, “Makrîzi’nin Kitâb es-Suluk’undaki Osmanlılar İle İlgili Kayıtlar”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, S. IV, İzmir 2000, ss. 225-256.
• KAYA, Selim-Rahime Kıyılı, “Antakya’da Ortaçağ’da Meydana Gelen Doğal Afet ve Salgın Hastalıklara Bir Bakış”, C. 6, S. 12, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2009, ss. 403-418.
• KAYA, Seyfeddin, “Türkiye Selçuklularında Astronomi”, Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2017, C. 6, S. 1, ss. 85-102.
• Kerîmüddin Mahmud-i Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, Çev. Mürsel Öztürk, TTK. Yayınları, Ankara 2000.
• KESİK, Muharrem, “XII. Yüzyılın İlk Yarısında Anadolu’da Meydana Gelen Doğal Afetler ve Depremler”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Âfetler ve Deprem Semineri, 22-23 Mayıs 2000 Bildiriler, İstanbul 2002, ss. 29-40.
• KESİK, Muharrem, “Maraş Depremi (1114)”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Prof. Dr. Işın Demirkent Hatıra Sayısı, S. 42, İstanbul 2005, ss. 43-46.
• KILINÇ, Emrah, Yukarı Fırat Havzası Beyi Emîr Taharten, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Ankara 2017.
• Marco Polo Seyahatnamesi, C. I, Haz. Filiz Dokuman, Tercüman Yayınları, İstanbul 1980.
• MERÇİL, Erdoğan, Selçuklular’da Saraylar ve Saray Teşkilatı, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2011.
• Mevlânâ Mehmed Neşrî, Cihânnümâ [Osmanlı Tarihi 1288-1485], Haz. Necdet Öztürk, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2013.
• Mıkhael Attaleıates, Tarih, Çev. Bilge Umar, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2008.
• MİROĞLU, İsmet, “Erzincan”, DİA, C. 11, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1995, ss. 318-321.
• Moses Khorenatsi, History of the Armenians, Translation and Commentary. Robert W. Thomson, London 1980.
• Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Câmiu’d-Düvel, Selçuklular Tarihi II Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi, Yay. Ali Öngül, Akademi Kitabevi, İzmir 2001.
• Müverrih Vardan, Türk Fetihleri Tarihi (889-1269), Çev. Hrant. D. Andreasyan, Yay. Haz. İlhan Arslan, Ed. Fuat Hacısalihoğlu, Post Yayınları, İstanbul 2017.
• Nizamüddîn Şâmî, Zafernâme, Çev. Necati Lugal, TTK. Yayınları, Ankara 1987.
• ÖNGÜL, Ali, Anadolu Selçukluları, Çamlıca Yayıncılık, İstanbul 2017.
• ÖZEN, Firdevs, “İlhanlılar Devrinde Erzincan”, Türk Tarihine Dair Yazılar II, Gece Kitaplığı, Ankara 2017, ss. 515-541.
• Ruy Gonzales de Clavijo, Anadolu Orta Asya ve Timur, Trc. Ömer Rıza Doğrul, Sad. Kamil Doruk, Ses Yayınları, İstanbul 1993.
• Ruysbroeckli Willem, Mengü Han’ın Sarayına Yolculuk, 1253-1255, Ed. Peter Jackson-David Morgan, Çev. Zülal Kılıç, Kitap Yayınevi, İstanbul 2010.
• Smbat Sparapet's Chronicle, Translated. Robert Bedrosian, Sources of the Armenian Tradition, New Jersey 2005.
• SUBAŞI, Ömer, “XI. Yüzyılda Anadolu’da Meydana Gelen Doğal Afetler”, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 54, Erzurum, 2015, ss. 505-535.
• SÜR, Özdoğan, “Türkiye’nin Deprem Bölgeleri”, Ankara Üniversitesi Türkiye Coğrafyası Dergisi, S. 2, Ankara 1993, ss. 53-68.
• Süryani Mihael, Süryani Patrik Mihail’in Vakâyinâmesi (1042-1195), Çev. Hrand D. Andreasyan, 1944.
• Takıyyüddin Ahmed b. Ali el-Makrîzî, Kitâbü’s-Sülûk li-Ma’rifeti Düveli’l-Mülûk, C. 4/1, Kahire 1972.
• TELLİOĞLU, İbrahim, Osmanlı Hâkimiyetine Kadar Doğu Karadeniz’de Türkler, Serander Yayınları, Trabzon 2004.
• The Chronicle of Michael the Great, Patriarch of the Syrians, Translated. Robert Bedrosian, Long Branch, N.J. 2013.
• The First and Second Crusades From an Anonymous Syriac Chronicle, Translated. A. S. Tritton, Notes. H. A. R. Gibb, Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, 1933.
• The Mongols and the Armenians (1220-1335), by Bayarsaikhan Dashdondog, Ed. Michael R. Drompp-Devin DeWeese, Brill’s Inner Asian Library, Leiden 2011.
• TOGAN, Zeki Velidi, “Moğollar Devrinde Anadolu’nun İktisadi Vaziyeti”, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, C. 1, İstanbul 1939, ss. 1-42.
• TOGAN, Zeki Velidi, “Reşideddin’in Mektuplarında Anadolu’nun İktisadi ve Medeni Hayatına Ait Kayıtlar”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, C. 14, İstanbul Ekim 1952-Temmuz 1953, ss. 33-50.
• TOZLU, Selahattin, “Erzurum Tarihinde Depremler”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Afetler ve Deprem Semineri, 22-23 Mayıs 2000 Bildiriler, İstanbul 2002, ss. 93-118.
• TURAN, Osman, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2013.
• TURAN, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye-Siyasî Tarih Alp Arslan’dan Osman Gâzi’ye (1071-1318)-, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2010.
• UNAT, Yavuz, “ Zelzele”, DİA, C. 44, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2013, ss. 231-233.
• UNAT, Yavuz, “Selçuklularda Astronomi Bilimi”, I. Uluslararası Selçuklu Sempozyumu, 27-30 Eylül 2010 Kayseri, Selçuklu Tarihi Bilim ve Düşünce (Bildiriler), Ankara 2014, ss. 501-516.
• Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), Türkçeye Çev. Hrand D. Andreasyan, Notlar. Edouard Dulaurer, Halil Yınanç, TTK. Yayınları, Ankara 2000.
• UYAR, Mustafa, “İlhanlı (İran Moğolları) Devleti’nin Önemli Yaylak ve Kışlakları”, Prof. Dr. Erdoğan Merçil’e Armağan, Ed. Emine Uyumaz-Muharrem Kesik-Aydın Usta-Cihan Piyadeoğlu, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2013, ss. 244-258.
• UYAR, Mustafa, “Moğol İstilası Döneminde Selçuklular”, Selçuklu Tarihi El Kitabı, Ed. Refik Turan, Grafiker Yayınları, Ankara 2014, ss. 409-438.
• Vardan Vardabet, “Cihan Tarihi (889-1269), “Türk Fütuhat Tarihi”, Çev. Hrant D. Andreasyan, Tarih Semineri Dergisi, I/2, İstanbul 1937, ss. 154-244.
• Yâkût el-Hamevî, Mu‘cemu’l-Buldân, C. I, Beyrut 1977.
• YAVUZ, Erdem, “1939 Erzincan Depremi ve Depremin Etkileri”, Uluslararası Erzincan Sempozyumu, 28 Eylül-1 Ekim 2016, C. I, Erzincan 2016, ss. 443-452.
• YÜCEL, Yaşar, Timur’un Ortadoğu-Anadolu Seferleri ve Sonuçları (1393-1402), TTK. Yayınları, Ankara 1989.
• YÜCEL, Yaşar, Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar II, TTK. Yayınları, Ankara 1991.
• Zekeriyâ bin Muhammed el-Kazvînî, Âsârü’l-Bilâd ve Ahbârü’l-İbâd, Beyrut 1969.