ESKİ TÜRK DÖNEMİNE AİT DAĞ KEÇİSİ DAMGALARININ TARİHLENDİRİLMESİ VE ANLAMLANDIRILMASI ÜZERİNE

Yıl 2008, Cilt: 15 Sayı: 37, 209 - 230, 28.02.2010

D. Graç Kemal Alyılmaz (çev.) Sinan Dinç (çev.)

Öz

Kaya üstü tasvirler, ilk olarak N. M. Yadrintsev tarafından
Moğolistan’da Ulan-Hada kayalarında keşfedilmiştir. Geçen 80 yıl
zarfında birçok araştırmacının ilgisini çeken dağ keçisi damgaları, doğuda
Moğolistan ve Tuva’dan batıda Pamir-Alay’a kadar çok büyük bir alana
yayılmıştır. Damgaların keşfinden sonra tarihlendirilmeleri ve kavram
alanlarının tespiti için de gerekli çalışmalar başlatılmıştır.
A. D. Graç tarafından yazılan bu makale hem adı geçen bilim
adamının dağ keçisi damgalarının tarihlendirilmesi ve anlamlandırılması
ile ilgili görüşlerini içermekte hem de aynı konuda daha önce makaleler
yayımlamış olan Mannay-ool’a cevap niteliği taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

kaya üstü tasvirler, dağ keçisi, dağ keçisi damgası, tarihlendirme, anlamlandırma

Kaynakça

• AKİŞYEV, K. A., KUŞAYEV, G. A., Drevnyaya Kultura Sakov i Usuney Dolinı reki İli [İli Nehri Kesiminde Eski Saka ve Usiney Kültürü], Almaata, 1963.
• ARİANOV, A. V., Puteşestviye na Altay i Za Sayanı Soverşonnoye v 1881 godu [1881’de Sayanlar İçin Altay’a Yapılan Yolculuk], “Genel Coğrafya üzerine Rus Coğrafya Cemiyeti Notları”, St. Petersburg, 1876.
• BATMANOV, İ. A.; ARAGAÇİ, Z. B.; BABUŞKİN, G. F., Sovremennaya i Drevnyaya Yeniseyka [Günümüzde ve Geçmişte Yenisey], Firunze, 1962.
• BERNŞTAM, A. N., Saki Pamira [Pamir Sakaları]—VDİ [Vestnik Drevney İstorii], 1956.
• _______________, İstoriko-Arheologiçeskiye Oçerki Tsentralnogo Tyan-Şanya i Pamiro-Alaya [Merkezî Tyan-Şan ve Pamir-Altay’ın Tarihi-Arkeolojisi Üzerine Notlar], (MİA [Materialı i İssledovaniya po Arheologii], No: 26, Moskova — Leningrad, 1952.
• BİÇURİN, N. Ya., Sobraniye Svedeniy o Narodah, Obitavşih v Sredney Azii v Drevniye Vremena [Eski Dönemlerde Orta Asya’da Yaşayan Halklara Dair Bilgiler Derlemesi], Moskova —Leningrad 1950.
• BOGATIREV, M., O Tuvinskıh Pamyatnikah Drevnosti [Tuva Tarihî Eserleri Hakkında], “Lenin Stalin Bayrağı Altında” Merkezî Tuva Halk İhtilali Partisi Komitesi Politik-Ekonomik Dergisi, Kızıl, Kasım 1942.
• BOROVKA,G. İ., Arheologiçeskoye Obsledovaniye Srednego Teçeniya reki Tolı [Tola Nehri Orta Akıntısı Arkeolojik İncelemesi]- Sbornik “Severnaya Mongoliya” [“Kuzey Moğolistan” Yıllığı] Predvaritel’nıye OtçyotıLingvistiçeskoy i Arheologiçeskoy Ekspeditsiy o Rabotah, Provedennıh v 1925 god [1925 Yılında Yapılan Lengüistik ve Arkeolojik Sefer Çalışmaları Ön Raporu], Leningrad 1927.
• DORJ, D., K İstorii İzuçeniya Naskal’nıh İzobrajeniy Mongolii [Moğolistan’daki Kaya Üstü Tasvirlerin Tarihinin Öğrenilmesi Üzerine], “Mongolskiy Arheologiçeskiy Sbornik” [Moğolistan Arkeoloji Yıllığı], Moskova, 1962.
• FORMOZOV, A. A., Oçerki po Pervobıtnomu İskusstvu [İlkel Sanatlar Üzerine Notlar] (Naskal’nıye İzobrajeniya i Kamennıye İzvayaniya Epohi Kamnya i Bronzı na Territorii SSSR [SSCB Topraklarında Taş ve Bronz Devri Taş Üstü Tasvirleri ve Taş Heykeller], Moskova, 1969.
• GRAÇ, A. D., Arheologiçeskiye İssledovaniya v Zapadnoy Tuve [Batı Tuva’da Arkeolojik İncelemeler] - KSİE[Kratkiye Soobşçeniya İnstituta Etnografii]. XXIII. Baskı.
• ___________, Petroglifı Tuvı I [Tuva’nın Petroglifleri I] (Problema Datirofki i İnterpretatsii Etnografiçeskiye Traditsii [Etnografik Geleneklerin Tarihlendirilmesi ve Yorumlanması Sorunları] ) Sbornik MAE[Muzey Antropologiya i Etnografii], C. 17, Moskova, Leningrad. 1957.
• ___________, Petroglifı Tuvı II [Tuva’nın Petroglifleri II] 1955 yılında bulunan komplekslerin yayımlanması, MAE[Muzey Antropologiya i Etnografii] Yıllığı, C. 17, Moskova, Leningrad, 1958.
• ___________, Drevnetyurkskiye İzvayaniya Tuvı [Tuva’nın Eski Türk Dönemi Heykelleri] (1953-1960 yılları Seferi Materyallerine Göre), Moskova, 1961.
• ___________, Drevneyşiye Tyurkskiye Pogrebeniya s Sojjeniyem v Tsentral’noy Azii [Merkezî Asya’da Eski Türklerde Yakarak Defin], —İstoriya, Arheologiya i Etnografiya Sredney Azii [Orta Asya Tarihi, Arkeolojisi ve Etnografisi], Moskova, 1968.
• ___________, Hronologiçeskiye i Etno-kul’turnıye Granitsı Drevnetyurkogo Vremeni [Eski Türk Döneminin Kronolojik ve Etno-Kültürel Sınırları], (A. N. Kononov’un Altmışıncı Yıldönümü Hatırasına Türkoloji Yıllığı) Moskova, 1966.
• ___________, “Trudı Kirgizkoy Kompleksnoy Arheologo-Etnografiçeskoy Ekspeditsii” [“Kırgızistan Kompleksi Arkeoloji-Etnografik Seferi Çalışmaları”, Firunze, 1959.
• ___________, Hronologiçeskiye i Etno-Kulturnıye Granitsı Drevnotyrkskogo Vremeni [Eski Türk Döneminin Kronolojik ve Etno-Kültürel Sınırları], Moskova, 1966.
• ___________, İtogi i Perspektivı Arheologiçeskih İssledovaniy v Tuve [Tuvadaki İncelemelerin Arkeolojik Sonuç ve Perspektifleri]. JİSL, L., Vorbericht über die archäologishe Erforschung des Kül Tegin Denksmals durch die Tschechoslowakisch-mongolische Expedition des Jahres 1958; - UAJ, Bd XXXII, H. 1-2;
• ______, Archeologické památky v Mongolske lidové republice, -“Archeologické rozhledy”, ročnik XIII, Praha, 1961.
• ______, Proni československo-mongolská archeologická expedice, - “Novỳ Orient”, ročnik XIX, Praha.
• ______, Vyzkum Külteginova památniku v Mongolské lidové republice (1958), - “Archeologické Rozhledy”, ročnik XII, 1960.
• ______, Kül Tegin Anıtında 1958’de Yapılan Arkeolojik Araştırmaların Sonuçları “Belleten” C. XXVII, No: 107, Ankara, 1963.
• KIZLASOV, L. R,. O Svyazyah Kirgizov Yeniseya i Tyan-Şanya [Kırgızların Yenisey ve Tyanşanla İlişkilerine Dair], —“Trudı Kirgizkoy Arheologoetnografiçeskoy ekspeditsii” [Kırgızistan Arkeolojik-Etnografik Seferi Çalışmaları] , Firunze, 1959.
• ______________,Tuva v Period Tyurkskogo Kaganata (VI-VIII vv.) [(VI-VIII yy.)Türk Kağanlığı Devrinde Tuva], —MGU [Moskovskiy Gosudarstvennıy Universitet (Moskova Devlet Üniversitesi)] Belleteni”, seri IX, (Tarih İlimleri), Moskova, 1960.
• ______________, Arheologiçeskiye İssledovaniya na Gorodişe Ak-Beşim v 1953–1954 god. [1953-1954 Yıllarında Ak-Beşim Şehrinde Yapılan Arkeolojik incelemeler]. “Trudı Kirgizkoy Arheologo-Etnografiçeskoy Ekspeditsii” [Kırgızistan Arkeolojik-Etnografik Seferi Çalışmaları], Moskova, 1959.
• KİSELYEV, S. V. Materialı Arheologiçeskoy Ekspeditsii v Minusinskiy Kray v 1928 godu [1928 Yılı Minusin Arkeoloji Seferi Materyalleri] - “Minusin Müzesi Yıllığı” 1929.
• KLYAŞTORNIY, S. G., Drevnetyurkskiye Runiçeskiye Pamyatniki Kak İstoçnik Po istorii Sredney Azii [Orta Asya Tarihi Mahiyetinde Eski Türk Runik Yazılı Anıtlar], Moskova, 1964.
• __________________,Drevnetyurkskaya Nadpis’ Na Kamennom İzvayanii İz Çoyrena [Çoyren’deki Taş Heykel Üzerinde Eski Türkçe Yazılar]—Trudı Sayano-Tuvinskoy Arheologiçeskoy ekspeditsii Akademii Nauk SSSR [Sayan-Tuva Arkeoloji Seferleri Çalışmaları, SSCB Bilimler Akademisi], (v peçati [Baskıda]).
• KUŞAYEV, G. A., Drevnyaya Kultura Sakov i Usuney Dolinı reki İli [İli Nehri Kesiminde Eski Saka ve Usiney Kültürü], Almaata, 1963.
• KYUNER, N. V., Mongolskoye İskusstvo [Moğol Sanatı] - Bol’şaya Sovetskaya Entsiklopediya, Moskova, 1938.
• LARİÇEV, V. E., Aziya Dalyokaya i Tainstvennaya [Uzak ve Gizemli Asya] (Moğolistan’da Tarihî Eserler İçin Yapılan Gezinin Notları), Novosibirsk, 1968.
• LEVAŞOVA, B. P., Dva Mogil’nika Kırgız-Hakasov [Kırgızlar’a – Hakaslar’a Ait İki Mezar], — “Materialı i issledovaniya po Arheologii Sibiri” [Sibirya Arkeolojik İncelemeleri ve Materyalleri], (MİA[Materialı i İssledovaniya po Arheologii], No: 24), Moskova, 1952.
• LİPSKİY, A. N., Arheologiçeskiye Raskopki v Hakassii [Hakas’da Arkeolojik Kazılar] KSİİMK[Kratkiye Soobşeniya İnstituta İstorii Material’noy Kulturı], 64. Baskı, 1956.
• Liu Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte Der Ost-Türken (T’u-küe), 1, Wiesbaden, 1958.
• MAKSİMOVA, A. G.,Naskal’nıye İzobrajeniya Uşel’ya Tamgalı [Tamgalı Boğazı Kaya Üstü Resimleri], “Kazakistan S. S. C. Bilimler Akademisi Belleteni”, 1958.
• MANNAY-OOL, M. H., Arheologiçeskiye Pamyatniki Tuvı [Tuva’nın Arkeolojik Anıtları], Kızıl, 1964.
• __________________, Tıvanıñ Arheologtug Turaskaaldarı, Kızıl, 1964,
• __________________, Drevneye İzobrajeniye Gornogo Kozla v Tuve [Tuva’daki Eski Dağ Keçisi Tasvirleri], Sovetskaya Arheologiya, 1967.
• MELİORANSKİY, D. M., Pamyatnik v Çest Kyul-Tegina [Kül Tegin Abidesi] ZVORAO [Zapiski Vostoçnogo Otdeleniya Rossiyskogo Arheologiçeskogo Obşçestva], 1899.
• __________________,Ob Orhonskıh i Yeniseyskih Nadgrobnıh Pamyatnikah [Orhun ve Yenisey’deki Mezar Üstü Anıtlar Hakkında], JMNP [Jurnal Ministerstva Narodnogo Prosveşçeniya], 1898.
• POTAPOV, L. P., Sledı Totemistiçeskih Predstavleniy u Altaytsev [Altaylar’da Totemist Düşüncenin İzleri], - Sovetskaya Etnografiya, 1935.
• RADLOFF, Wilhelm, Atlas Drevnostey Mongolii [Moğolistan Tarihî Eserleri Atlası], (Trudı Orhonskoy Ekspeditsii) [Orhun Seferi Araştırmaları], St. Petersburg. 1892.
• RANOV, V. A., Naskal’nıye Risunki u kişlaka Lyangar (Zapadnıy Pamir) [Lyangar Kışlağındaki Kaya Üstü Tasvirler (Batı Pamir)], —“İzvestiya Otdela Obşestvennıh Nauk”, Tacikistan SSC Bilimler Akademisi I. Baskı, Duşanbe, 1960.
• ____________, Novıye Naskal’nıye İzobrajeniya v Kuraminskom Hrebte, [Kuramin Sıradağlarında Yeni Kaya Üstü Tasvirler], —“İskusstvo Tadjikskogo Naroda” [Tacikistan Halk Sanatı], 2. Baskı, Stalinabad, 1960.
• SAVİNOV, D. G., Naskal’nıye izobrajeniya Tsentral’noy Azii i Yujnoy Sibiri [Merkezî Asya’nın ve Güney Sibirya’nın Kaya Üstü Resimleri]. (Nekotorıye obşiye voprosı İzuçeniya) [İncelemenin Umumî Soruları)], — “Leningradskiy Gosudarstvennogo Universiteta [Leningrad Devlet Üniversitesi] Belleteni”, No: 20, (Dil, Tarih ve Edebiyat Dizisi) Leningrad, 4. Baskı, 1964.
• ______________, Voprosı İzuçeniya Petroglifov Drevnetyurkskogo Vremeni Tsentral’noy i Sredney Azii, [Merkezî ve Orta Asya’nın Eski Türk Dönemi Petrogliflerinin İncelenmesine Dair Sorular], —“Tyurkologiçeskaya Konferentsiya v Leningrade. Filologiya i İstoriya Tyurkskih Narodov (tezisı dokladov) [Leningrad’da Türkoloji Konferansı Türk Halklarının Filoloji ve Tarihi (Raporların Ana Fikirlerinin Özeti)], Leningrad, 1967.
• TEPLOUHOV, S. A., Opıt Klassifikatsii Metalliçeskih Kul’tur Minusinskoy Kotlovinı [Minusin Vadisi’ndeki Metal Kültürün Sınıflandırılması Denemesi] (Etnografik Materyaller), 2. Baskı, Leningrad, 1929.
• VAYNŞTEYN, S. İ., Nekotorıye İtogi Rabot Arheologiçeskoy Ekspeditsii Tuvinskogo NİİYaLİ v 1956-1957 gg. [Tuva NİİYaLİ’nin (Nauçnoissledovatel’skogo İnstituta Yazıka, Literaturı i İstorii) 1956-1957 Yılları Arasında Arkeoloji Seferi Çalışma Sonuçlarından Bazıları], UZTNİİYaLİ (Uçenıye Zapiski Tuvinckogo Nauçno-issledovatel’skogo İnstituta Yazıka, Literaturı i İstorii), 1958.
• YEVTYUHOVA, L. A., Arheologiçeskiye Pamyatniki Yeniseyskih Kırgızov-Hakasov [Yenisey Kırgızları’nın – Hakaslar’ın Arkeolojik Tarihî Eserleri], Abakan, 1948.
• YEVTYUHOVA, L. A., KİSELEV, S. V., Sayano- Altayskaya Ekspeditsiya [Sayan-Altay Seferi] KSİİMK [Kratkiye Soobşeniya İnstituta İstorii Material’noy Kulturı], 26. Baskı, 1949.