The Perception of Turkish Spaces in Orhon Inscriptions

Yıl 2019, Sayı: 65, 207 - 220, 31.05.2019

Memet Kuzey

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4132

Öz

Human activities take place on the premises. As societies leave permanent traces on places, they themselves have deeper traces from places. Orhun Monuments, which is one of the traces of the Turkish nation to the space, is important in terms of determining how the Turks perceive their places and how they interpret it. In the Orkhon Inscriptions, the universe as a whole consists of sky and earth-water. Sky is the most sacred space of this whole. Ground-water gains a holiness when it is integrated into the perception of celestial space. The earth was perceived and named according to the earth's shapes. The holy places of the ground-water are the Turkish dormitories arranged by the Turkish God. The most sacred is Ötüken. The most worthless place of ground-water is the Çogay forest and the Tögültün plain, which pose a threat to the existence of the Turkish nation. The city of Şentung and its sea and the Iron Gate are given as the ideal of Kızılelma. The main directional concepts which have universal validity are used in linking the spaces with each other. All this wide and deep sense of space is symbolized by a literary expression in the Orkhon Monuments. This study is an evaluation of how Turks perceive the space based on the first written texts of Turkish history.

Anahtar Kelimeler

Orhon Inscriptions, Turkish space perception, perception of space, space, ground-water

Orhun Abidelerinde Türk Mekân Algısı

Öz

Beşeri faaliyetler mekân üzerinde gerçekleşir. Toplumlar, mekânlar üzerinde kalıcı izler bıraktıkları gibi, kendileri de mekânlardan derin izler taşırlar. Türk milletinin mekâna nakşettiği izlerden biri olan Orhun Abideleri, Türklerin bulundukları mekânları nasıl algıladıklarını ve nasıl yorumladıklarını belirlemek açısından önemlidir. Orhun Abidelerinde evren bir bütün olarak gök ve yer-sudan oluşmaktadır. Gök bu bütünün en kutsal mekânıdır. Yer-su ise gök mekân algısında bütünleştiğinde bir kutsiyet kazanmaktadır. Yer-su, yeryüzü şekillerine göre algılanıp isimlendirilmiştir. Yer-suyun kutsal mekânları Türk Tanrısı tarafından tanzim edilen Türk yurtlarıdır. En kutsalı Ötüken’dir. Yer-suyun en değersiz mekânı ise Türk milletinin varlığına tehdit oluşturan Çogay ormanı ve Tögültün ovasıdır. Şentung şehri ve denizi ile Demir Kapı birer Kızılelma ülküsü olarak verilmiştir. Mekânları birbirleriyle ilişkilendirmede evrensel geçerliği olan ana yön kavramları kullanılmıştır. Bütün bu geniş ve derin mekân algısı Orhun Abidelerinde edebî bir anlatımla sembolleştirilmiştir. Bu çalışma, Türk tarihinin bilinen ilk yazılı metinleri esas alınarak Türklerin mekânı nasıl algıladıkları üzerine bir değerlendirmedir. 

Anahtar Kelimeler

Orhun Abideleri, Türk mekân algısı, mekân algısı, mekân, yer-su

Kaynakça

• Açıkgöz, Halil (1994). Bilge Kağan Yazıtının Doğu Yüzünün İlk Satırında (i)ki (e)d(i)z k(e)r(e)kül(ü)g mü Yoksa kid(i)z Kerekülüg Begleri k(e)r(e)kül(ü)g “keçe çadırlı” mı Okunmalı?, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, Belleten, 1-10. Aksoy, Hasan. (2018). İslam Öncesi Dönem Türklerde Tanrı Anlayışı, International Journal of Social Sciences and Education Research Online, http://dergipark.gov.tr/ijsser 4(2), 275-288. Akyüz, Çidem. (2017). Dağ, Su ve Mağara kültleri Bağlamında Ankara Hüseyin Gazi Türbesi, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 81, 151-171. Arslan, Mustafa. (2005). Türk Destanlarında Evren Tasarımı, Prof. Dr. Fikret Türkmen Armağanı (Edt:Gürer Gülsevin, Metin Arıkan) (s. 65-75). İçinde, İzmir: Kanyılmaz Matbaası, Aydemir, Adem. (2010). Ötüken ve Ötüken Üzerine. Türk Dünyası Araştırmaları. 187, 197-222 Bayat, Fuzuli. (2007). Türk Mitolojik Sistemi Ontolojik Bağlamında Türk Mitolojisi 1.İstanbul: Ötüken Bedirhan, Yaşar. (2017). İslam Öncesi Türk Tarihi ve Kültürü. Konya: Eğitim Yayınevi. Bilgin, Azmi. (2005). Gök Tanrısı Terimi Üzerine. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. 2(4), 189-197 Bozkurt, Fuat. (2017). Kaşgarlı Mahmut Dıvan-ı Lugat-ı Türk. İstanbul: Salon yayınları. Ceylan, Alpaslan. (2015). Taştaki Türkleri Okumak. Düşünce Dünyasında Türkiz Siyaset ve Kültür Dergisi , 9-52. Çakmak, Cihan. (2017). Türkmen Türkçesinde Astronomi Kavramına Ait Söz Varlığı. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10 (52), 92-112. Çetinkaya, Bayram. (2018). Orhun Abidelerinde Metaforlar. Uluslararası Bilim ve Eğitim Kongresi 2018 Tam Metin Bildiri Kitabı (s. 382-387). içinde Ankara: Nobel Yayıncılık. https://www.academia.edu/38064991/Orhun_Abidelerinde_Metaforlar adresinden alındı. (Son Erişim Tarihi: 23.04.2019). Çoruhlu, Yaşar. (2016). Eski Türklerin Kutsal Mezarları Kurganlar. İstanbul: Ötüken Yayınları. Demir, Mustafa. (2003). Türk İslam Medeniyetinde Şehirleşme, İslami Araştırmalar Dergisi 16(1), 156-165 Demirbulak, Ayşegül. (2012). Erken Devir Türk Sanatının Kaynakları, Marmara Sosyal Araştırmalar Dergisi,3, 1-11. Durmuş, İlhami. (2007). Arkeolojik Kalıntı, Buluntu ve Yazılı Belgelere Göre Köl Tigin-Bilge Kağan Anıtlıkları ve Bu Anıtlıklardaki Türk Kültür Unsurları (Kul Tigin- Bilge Kağan) Gazi Türkiyat 1, 1191-1215. Ergin, Muharrem. (2007). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi yayınları. Ergin, Muharrem. (2010). Dede Korkut Kitabı, İstanbul: Boğaziçi yayınları Esin, Emel. (1978). İslamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslama Giriş. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası. Esirgen, Bilge. (2007). Türk Destanlarında Bilge Adam Tipi Üzerine Bir İnceleme (s.1-126). Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Günay, Ünver ve Güngör, Harun (2015). Başlangıçtan Günümüze Türklerin Dini Tarihi, Kayseri: Berikan Yayınevi İltar, Gazanfer. (2003). Eski Türklerde Mezar Kültü ve Günümüze Yansımaları. Türk Kültürü ve Haci Bektaşi Veli Araştırma Dergisi, 7-16. Kafesoğlu, İbrahim. (1997). Türk Milli Kültürü 41. basım. İstanbul: Ötüken Yayınları. Küçük, Salim. (2010). Eski Türk Kültüründe Renk Kavramı. Bilig, 54, 185-210. Lefebvre, Henri. (2014). Mekanın Üretimi (çev:Işık Ergüden) 4. Baskı, İstanbul: Sel Yayıncılık. Ögel, Bahaeddin. (2014a). Türk Mitolojisi I. Cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu. Ögel, Bahaeddin. (2014b). Türk Mitolojisi II. Cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu. Özkan, Haldun. (2000). Erzincan ve Çevresinde Orta Asya Türk Geleneğini Sürdüren Bezemeli Mezar Taşları. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 15, 31-47. Şahin, Aslı Çandarlı. (2016). Türk Çadırı Üzerine. Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 25-29. Şahin, Veysel. (2017). Dede Korku Hikayelerinde Mekan Algısı ve Kurgusu. Siirt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8, 1-49. Türk Dil Kurumu. (2011). Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Yılmaz, Anıl ve Telci, Cahit. (2010). Türk Kültür Terminolojisinde Göç Kavramı Üzerine. Modern Türklük Araştırma Dergisi, 7(2), 14-33.