Sehl-i Mümteni Estetiği

Yıl 2020, Sayı: 67, 37 - 52, 31.01.2020

Adem Can

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4234

Öz

Söz manadan farklıdır, edebî söz ise söyleyen kişiye aittir. Şiir, söz olarak tezahür eder. Klasik Türk şiirinde sözün veciz olanı makbuldür. Bu nedenle sehl-i mümteni söze daima ilgi gösterilmiştir. Türkçede sözün estetik formu sehl-i mümtenidir.
Varlıkların hâl ve hareketlerini estetik gösteren özellikler sadelik, denge, uyum, ahenk, bütünlük, zarafet vs.dir. İnsan davranışlarının zarif kabul edilenleri, bu özelliklerin yanı sıra sarf edilen kuvveti gizleyecek kadar kolay yapılanlardır. Keza sözün de yüklendiği manayı rahatlıkla taşıması estetik bir kıymet taşır. Klasik edebiyatta buna letafet adı verilmektedir. Letafet sehl-i mümteninin asgari şartıdır. Bununla birlikte sehl-i mümteni söz ayıklanmış sözdür. Belagat ilminde sözü ayıklamanın en ileri biçimine hazf denilirdi. Kelime sayısının en aza indirildiği daha estetik söz sanatına ise icaz adı verilir. Buna göre bir fikri, meramı, hissi veya manayı güçlendirmek için kelime sayısı en aza indirilmelidir. Sehl-i mümteni sözün bir diğer rüknü tabiiliktir. Şiir dilinin tabiiyeti samimiyetinden ileri gelir. Edebiyatta samimiyet, sanatkârın sözüyle özünün bir olması ve sözün sunilikten kurtulmasıdır. Sehl-i mümteni söze malik şairler, yaşadıkları olağanüstü hâlleri anlatan, iç dünyaları zengin, deha sahibi kişilerdir. Manayı tam duydukları gibi ona en yakışan ifadeyi de kendiliğinden buluverirler. Bu, kalbe doğan mananın kendine uygun söze dökülmesi, mana ve ifadenin bütünleşmesi, dilin nihai formunu bulmasıdır.

Anahtar Kelimeler

söz, edebî söz

Aesthetics of Sehl-i Mumteni

Öz

Word is different from meaning. Literary word belongs to the person speaking. Poetry exists as a word. In Classical Turkish poetry concise word is more acceptable. Therefore sahl-i mumtani has always got attraction in literature. The aesthetic form of the word in Turkish is sehl-i mümteni.
The features that aesthetically show the postures and movements of beings are simplicity, balance, adaptation, harmony, integrity, elegance, and so on. The human behaviors accepted as elegant are the ones made so easily that the effort behind it is unseen besides these features. Likewise, it is also aesthetically important that the phrase carries meaning attributed to it quite easily. In classical Turkish literature, this is called latâfat. Letafet is a minimal requirement for sahl-i mumtani. At the same time, the sahl-i mumtani is the phrase that has been purified. In rhetoric, the most advanced way to purify a phrase is called hazf. The more aesthetic art of phrase, in which the number of words is reduced the most, is called icaz. According to this in order to strengthen an idea, intent, feeling or meaning, the number of words should be minimized. Another condition of sahl-i mumtani is tabiilik. The nature of language of poetry comes from its sincerity. Sincerity in literature is that the artist’s core and his phrase should be coherent with each other and that the phrase is purified from artificiality. The poets who own the sahl-i mumtani are intelligent and genius ones, with a rich inner world, who describe the extraordinary situations they experience. As soon as they sense the meaning, they find an expression which suits to it best. This is that the meaning coming from heart is expressed with words, the meaning and expression are integrated, the language finds its ultimate form.

Anahtar Kelimeler

word, literary word

Kaynakça

• Adonis. (2004). Arap Poetikası. (E. İşler, Çev.) İstanbul: YKY. Ahmed Cevdet. (1299). Belâgat-i Osmaniyye (2 b.). İstanbul: Matba'a-i Osmâniyye. Ahmed Reşîd. (2017). Nazariyyât-ı Edebiyye I-II. (A. Can, Dü.) Erzincan: Doğu Ciltevi Yayınevi. Asya, A. N. (2008). Bir Bayrak Rüzgâr Bekliyor (15 b.). İstanbul: Ötüken Yayınları. Bayrakdar, M. (1997). Fârâbî'nin 'Şiir Sanatının Kanunları' Adlı Risâlesi. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, xxxvı, 45-65. Cevdet Paşa. (1991). Tezâkir (Cilt 40). (C. Baysun, Dü.) Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Dîvân-ı İbrâhîm Hakkı Erzurumî. (Yok). Duralı, Ş. T. (2013). Aklın Anatomisi/ Salt Aklın Eleştirisinin Teşrihi (2 b.). İstanbul: Dergâh Yayınları. Erverdi, E. (1998). Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi: Devirler İsimler Eserler Terimler (Cilt 8). İstanbul: Dergâh Yayınları. Eyüboğlu, S. (1997). Sanat Üzerine Denemeler ve Eleştiriler-1. İstanbul: Cem Yayınları. Fuzûlî. (1997). Fuzûlî Divanı. (K. Akyüz, S. Beken, S. Yüksel, & M. Cunbur, Dü) Ankara: Akçağ Yayınları. Güncel Türkçe Sözlük. (2018, Şubat 14). Türk Dil Kurumu: http://www.tdk.gov.tr adresinden alındı Haksal, A. H. (2015). Sezai Karakoç Eleğimsağmalarda Gökanıtı. İstanbul: İz Yayıncılık. İbn Sînâ. (2013). Mûsikî. (A. H. Turabi, Çev.) İstanbul: Litera Yayıncılık. Karaman, H., Özek, A., Dönmez, İ. K., Çağrıcı, M., Gümüş, S., & Turgut, A. (Dü). (2006). Kur'ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli (15 b.). Ankara: Türk Diyanet Vakfı. Lalo, C. (2004). Estetik. (B. Toprak, Çev.) Ankara: Hece Yayınları. Mahmûd Ekrem (Recâ'îzâde). (1299). Ta'lîm-i Edebiyyât. İstanbul: Mihrân Matbaası. Menemenlizâde Tâhir. (1314). Osmânlı Edebiyyâtı. İstanbul: Kasbar Matba'âsı. Mengi, M. (2009). Sehl-i Mümteni. TDV İslâm Ansiklopedisi (Cilt 36, s. 321-322). içinde İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. Muallim Naci. (1307). Istılâhât-ı Edebiyye. İstanbul: A. Asadoryan Şirketi Mürettebiyye Matbaası. Mütercim Âsım Efendi. (2014). el-Okyânûsu'l-Basît fî Tercemeti'l-Kâmûsi'l-Muhît/Kâmûsu'l-Muhît Tercümesi (Cilt 5). (M. K. Tanrıverdi, Dü.) İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları. Nef'î. (1993). Nef'î Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları. Nişanyan, S. (2018, Şubat 13). Nisanyan Sözlük: http://www.nisanyansozluk.com adresinden alındı Özel, İ. (2011). Şiir Okuma Kılavuzu. İstanbul: Şûle Yayınları. Paz, O. (1991). Yay ve Lir-I/Şiir Nedir? (Ö. Saruhanlıoğlu, Çev.) İstanbul: Armoni Yayıncılık. Râzî Divânı. (tarih yok). Sarıkaya, B. (2010). Rükneddin Ahmed'in Acâibü'l-Mahlûkat Tercümesi (Giriş-Metin-Sözlük). (B. Sarıkaya, Dü.) İstanbul: Yayımlanmamış Doktora Tezi. Şemseddin Sâmi. (1317). Kâmûs-ı Türkî. Dersaâdet : İkdâm Matbaası. Şensoy, S. (2003). Lafız. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (s. 42-47). içinde Ankara: TDV Yayınları. Şeyh Galip. (1992). Hüsn ü Aşk. (O. Okay, & H. Ayan, Dü) İstanbul: Dergâh Yayınları. Tâhirü'l-Mevlevî. (2019). Edebiyat Lügatı. (K. E. Kürkçüoğlu, Dü.) İstanbul: Büyüyenay Yayınları. TDK Bilim ve Sanat Terimleri Ana Sözlüğü. (tarih yok). 10 11, 2017 tarihinde Türk Dil Kurumu: www.tdk.gov.tr adresinden alındı Timuçin, A. (2013). Estetik (9 b.). İstanbul: Bulut Yayınları. Tokatlı, Ü. (2008, Fall). Arap Harfli Türk Metinlerinde Hemzeye Dair Notlar. Turkish Studies(Volume 3/6 Fall ), 601-611. Ümmî Sinân. (tarih yok). Ümmî Sinan Divanı. (A. Bilgin, Dü.) Ankara, Türkiye. Yunus Emre. (1991). Yunus Emre Divanı. (M. Tatçı, Dü.) Ankara: Akçağ Yayınları. Yûsuf Hashâcib. (1991). Kutadgu Bilig (Cilt I). (R. R. Arat, Dü.) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.