1915 Van Armenian Rebellion and Ottoman Records in The Letters of Elizabeth Freeman Barrows Ussher of American Board Missioners

Yıl 2020, Sayı: 67, 563 - 600, 31.01.2020

Mevlüt Yükesel

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4246

Öz

The American missionaries in the country had an important role in the Armenian events that took place in the Ottoman Empire before and during the First World War. The main fields of activity of the missionaries are religion organized under the umbrella of the American Board of Directors (ABCFM), also known as the American Board. However, they were organized in the form of missions in the places they went to and they were active in the fields of education and health. At the beginning of the 20th century, American Board missionaries, which reached many places in the world, were organized in four main missions in the Ottoman country. One of these important mission stations was established in the city of Van in eastern Turkey.
The missionaries of the Van American Board were influential in the Armenian uprising that occurred in 1915 thanks to their activities. In this rebellion, which continued until the fall of the Russian occupation of Van, Armenians organized as gangs carried out massacres against Turkish and Muslim people, in the region. American missionaries, on the other hand, have provided material and moral support to Armenian gangs in all these terrorist acts in the region. Elizabeth Freeman Barrows Ussher is one of these missionaries. In this study; Elizabeth Ussher’s letters to her home, dated 23 May 1915 and 30 May 1915, composing of her report diaries has been examined. As for the aim of the study prepared by evaluating the letters together with the Ottoman records, including the interesting claims about the 1915 Van Armenian rebellion, is to reveal the American missionaries' view of the events of 1915 through the Van rebellion and to fill a different gap in this matter.

Anahtar Kelimeler

American Board, missionary, Van, rebellion.

Amerikan Board Misyonerlerinden Elizabeth Freeman Barrows Ussher’in Mektuplarında 1915 Van Ermeni İsyanı ve Osmanlı Kayıtları

Öz

I. Dünya Savaşı öncesinde ve esnasında Osmanlı Devleti’nde meydana gelen Ermeni olaylarında ülkedeki Amerikan misyonerlerinin önemli payları vardır. Amerikan Board olarak da bilinen American Board of Comissioners for Foreign Mission (ABCFM) çatısı altında örgütlenen misyonerlerin asıl faaliyet alanları dindir. Fakat gittikleri yerlerde misyonlar şeklinde teşkilatlanarak eğitim ve sağlık alanlarında da faaliyet göstermişlerdir. 20. yüzyılın başlarında dünyanın bir çok yerine ulaşan Amerikan Board misyonerleri, Osmanlı ülkesinde ise dört ana misyon şeklinde örgütlenmişlerdir. Bunlardan Doğu Türkiye Misyonu’nun önemli istasyonlarından birisi Van şehrinde kurulmuştur.
Van Amerikan Board misyonerleri, yürüttükleri faaliyetler sayesinde 1915 yılında meydana gelen Ermeni isyanında etkili olmuşlardır. Van’ın Rus işgaline düşmesine kadar devam eden bu isyanda çeteler şeklinde örgütlenen Ermeniler, bölgedeki Türk ve Müslüman ahaliye yönelik katliamlar gerçekleştirmişlerdir. Amerikan misyonerleri ise bölgedeki tüm terör eylemlerinde Ermeni çetelerine maddi ve manevi destek vermişlerdir. Elizabeth Freeman Barrows Ussher de bu misyonerlerden birisidir. Bu çalışmada; Elizabeth Ussher’in aynı zamanda birer rapor niteliğindeki günlüklerinden oluşturarak evine gönderdiği 23 Mayıs 1915 ve 30 Mayıs 1915 tarihli mektupları incelenmiştir. 1915 Van Ermeni isyanına dair ilginç iddiaların ve ifadelerin yer aldığı söz konusu mektupların Osmanlı kayıtlarıyla birlikte değerlendirilmesiyle hazırlanan bu çalışmanın amacı ise; Amerikan misyonerlerinin Van isyanı üzerinden 1915 olaylarına bakışını ortaya koymak ve bu konudaki farklı bir boşluğu doldurmaktır.

Anahtar Kelimeler

Amerikan Board, misyoner, Van, isyan.

Kaynakça

• 1. Arşivler - American Board of Comissioners for Foreign Mission Archive (ABCFM) - T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) - Genelkurmay Başkanlığı Askeri tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi (ATASE). 2. Süreli Yayınlar The New York Times (3 November 1915) 3. Telif Eserler AÇIKSES, Erdal, “Van ve Çevresinde Yabancı Devletlerin Faaliyetleri ve Beklentileri”, Yakın Tarihimizde Van Uluslararası Sempozyumu (2-5 Nisan 1990-Van) Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayınları, Ankara 1990, s. 178-188. AÇIKSES, Erdal, Osmanlı İmparatorluğu’nda Amerikan Protestan Okulları, TTK Yayınları, Ankara 2015. ALAN, Gülbadi Amerikan Board’ın Merzifon’daki Faaliyetleri ve Anadolu Koleji, Türk Tarih Kurumu (TTK) Yayınları, Ankara 2008. AÇIKSES, Erdal, Amerikalıların Harput’taki Misyonerlik Faaliyetleri, TTK Yayınları, Ankara 2003. ARPEE, Leon, The Armenian Awakening A History of the Armenian Church 1820-1860, The Chicago Universty Press, Chicago 1909. Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslarda ve Anadolu’da Ermeni Mezalimi (1906-1922), I-IV, Başbakanlık Devlet Arşivleri Yayınları, Ankara 1995. ATNUR, İbrahim Ethem, “Zihinlerde Yaşatılan Göç”, 23 Temmuz Erzurum Kongresi ve Kurtuluştan Günümüze Erzurum 1. Uluslararası Sempozyumu (23-25 Temmuz 2002), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2003, s. 53-63. AVAGYAN, Arsen, “İttihat ve Terakki Cemiyet ile Ermeni Siyasi Partileri Arasındaki İlişkiler”, (Çeviren: Ludmilla Deisenko), Ermeniler İttihat ve Terakki İşbirliğinden Çatışmaya, (Yayına Hazırlayan: Rober Koptaş), Aras Yayınları, İstanbul 2005. AYDIN, Mithat, “Amerikan Protestan Misyonerlerinin Ermeniler Arasındaki Faaliyetleri ve Bunun Osmanlı-Amerikan İlişkilerine Etkisi”, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), Yıl: 2006, Cilt: 19, Sayı 19, s. 79-122. Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3 ncü Ordu Harekâtı, Cilt 1, Genelkurmay Başkanlığı, Ankara 1993. ERDOĞAN, Dilşen İnce, Amerikan Misyonerlerinin Faaliyetleri ve Van Ermeni İsyanları (1896), IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2008. ERGÜNÖZ, Akçora, Van ve Çevresinde Ermeni İsyanları (1896-1916), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1994. Ermeni Komitelerinin Amaçları ve Eylemleri (Meşrutiyet’in İlanından Önce ve Sonra), (Hazırlayanlar: Ahmet Tetik-Melike Gürler-Çiğdem Aksu), Genelkurmay Askeri tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara 2008. GÜNAY, Nejla, Zoraki İttifaktan Yol Ayrımına İttihat-Terakki ve Ermeniler, Atatürk Araştırma Merkezi (AAM) Yayınları, Ankara 2015. GÜNGÖR, Erol, Türkiye’de Misyoner Faaliyetleri, Ötüken Yayınları, İstanbul 1999. KANTARCI, Şenol, “Van’da Ermeni İdaresi”, Türk-Ermeni İhtilâfı Makaleler, (Editör: Hikmet Özdemir), TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, Ankara 2007, s. 95-115 KANTARCI, Şenol, “Van’da Ermeni İsyanları”, Ermeni Araştırmaları, Bahar 2002, Sayı:5, s. 138-167. KIESER, Hans-Lukas, Iskalanmış Barış Doğu Vilayetlerinde Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet 1839-1938, (Çev. Atilla Dirim), İletişim Yayınları İstanbul 2005. KILIÇ, Selami Ermeni Sorunu ve Almanya Türk-Alman Arşiv Belgeleriyle, Kaynak Yayınlar, İstanbul 2003. KNAPP, Grace Higley, Mission at Van in Turkey in War Time, Privately Press, 1916. KOCABAŞOĞLU, Uygur, Anadolu’daki Amerika, Kendi Belgeleriyle 19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Amerikan Misyoner Okulları, İmge Kitabevi, İstanbul 2000. MCCARTHY, Justin et al, The Armenian Rebellion at Van, Utah University Press, Utah 2006. MERCAN, M. Salih, Arşiv Belgelerinde Van Ermeni İsyanları, Gece Kitaplığı Yayınevi, İstanbul 2016. Osmanlı Belgelerinde Ermeni İsyanları (1878-1916), I-IV, Başbakanlık Devlet Arşivleri Yayınları, Ankara 2008. OTIS, Barrows, John In the Land of Ararat: A Sketch of the Life of Mrs. Elizabeth Freeman Barrows Ussher, Missionary to Turkey and a Martyr of the Great War, Fleming H. Revell, New York, Chicago etc. 1916. ÖĞÜN, Tuncay, “Van’da Ermeni Komiteleri ve Faaliyetleri”, Türk Kültürü, Sayı: 462, Yıl: XXXIX (Ekim 2001), s. 590-606. RİCHTER, Julius, A History of the Protestant Missions in the Near East, Edinburg and London, 1910. SARINAY, Yusuf, 24 Nisan 1915’te Ne Oldu? Ermeni Sevk ve İskânının Perde Arkası, İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul 2012. STRONG, William E., The Story of the American Board, An Account of the First Hundred Years of The American Board of Comissioners For Foreign Mission, The Pilgrim Press, Boston 1910. TEKİR, Süleyman, “Birinci Dünya Savaşı’nda Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz Rus İşgal Bölgelerinden Yapılan Göçler”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, Sayı: XVI/32 (2016-Bahar), s. 43-65. TEMİZER, Abidin, “Van’da Amerikan Board Misyonerlerinin Faaliyetleri ve Van Amerikan Hastanesi”, Avrasya İncelemeleri Dergisi (AVİD), Cilt/Volume: II (2013), No:2, s. 177-198. TER MİNASSİAN, Anahide, “Van 1915”, Armenian Van/Vaspurakan, (Edited by Richard G. Hovannisian), Mazda Publishers, Costa Mesa 2000, pp.171-193. The One Hundredth Annual Report of the The American Board of Comissioners For Foreign Mission Together With The Minutes of the Centenary Meeting Held at Boston October 11-14, 1910, Published By The Board Congregational House Boston 1910. TRACY Joseph, The American Board of Comissioners For Foreign Mission, Compiled Chiefly From the Published and Unpublished Documents of the Board, M. W. Dodd (Press), New York 1842. TURAN, Ömer, “Amerikan Misyonerlerinden E. Smith ve H. G. O. Dwigh’e göre 1830-1831 Yıllarında Ermeniler”, ‘Ermeni Soykırımı’ İddiaları-Yanlış Hesap Talât’tan Dönünce-, (Derleyen: Mustafa Çalık), Cedit Neşriyat, Ankara 2006. USSHER, Clarence D.-KNAPP, Grace H., An American Physician in Turkey, A Narrative of Adventures in Peace an in War, The Riverside Press Cambridge 1917. YÜKSEL, Mevlüt, Vilâyât-ı Şarkıyye Ermenilerine Yönelik Sevk ve İskân Uygulamaları, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 2013.
• 4.İnternet Kaynakları https://van.ktb.gov.tr/TR-76451/yedi-kilise.html (Son Erişim Tarihi: 31.10. 2019).