Kitâb-ı Kânûnçe’de Geçen Organ Adları

Yıl 2018, Sayı: 61, 175 - 190, 31.01.2018

Nimet Kara Kütükçü

https://doi.org/10.14222/Turkiyat3763

Öz

Bir dilin söz varlığındaki sözcükler nitelik veya niceliklerine göre çeşitli şekillerde incelenebilir. Bu incelemeler sonucunda o dilin söz varlığının yeterli veya yetersiz oluşu, ödünçlenen sözcükler ve türleri ayrıca bu sözcük türlerinin birbirleriyle karşılaştırıldığındaki kullanım durumları ve sözcüklerin kullanım sıklığı ortaya çıkar. Söz varlığı incelemesi yaparken ilk başvurulan sözcük grupları bir dilde “temel sözcükler” olarak adlandırılan insan yaşamında birinci derecede önemli olan, sık kullanılan ve tarihi süreç içinde çok fazla ses ve şekil değişikliğine uğramamış organ, hayvan, yiyecek-içecek, akrabalık ve sayı adları üzerinde durulur. Eski Anadolu Türkçesi döneminde Türk tıp dilinin bugünkü zenginliğe kavuşmasının alt yapısını oluşturan birçok eser kaleme alınmış veya başka dillerden tercüme edilerek benzetme veya aktarma yoluyla dilimize kazandırılmıştır. Eski Anadolu Türkçesinin önemli tıp kitaplarından biri olan ve Bursalı Müftü Mahmud Efendi tarafından 1596’da kaleme alınmış Kitāb-ı Kānūnçe de içerdiği tıp terimleri (hayvan, organ, hastalık, bitki, ilaç adları) bakımından oldukça zengin bir içeriğe sahiptir. Eserlerdeki organ adları (anatomik ve fizyolojik terimler) hem terim yapma kurallarına uygun oluşturulduğu hem de Türk Tıp dilinin gelişmesine katkı sağladığı için bu çalışmada Kitāb-ı Kānūnçe’deki organ adları üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kitāb-ı Kānūnçe, Eski Anadolu Türkçesi tıp terimleri

The Names of the Organs in Kitâb-ı Kânûnçe (Law Book)

Öz

The vocabularies of the thesaurus of a language can be analyzed in various ways based on their qualities and quantities. As a result of these analyses, the sufficiency or insufficiency of the thesaurus of a language, the borrowed vocabularies and types, the use of these types of vocabularies when compared with each other and their frequency of use can be found. While making the analysis of the thesaurus, the first applied group of words are the names of organs, animals, foods-drinks, kinship and numbers, which are primarily important in the human life, which are used frequently and which have not undergone sound and morphological changes many times in the historical process. In the Ancient Anatolian Turkish era, many works, constituting the basis of the Turkish medical language today, were written or translated and introduced into our language with similes and borrowing. Kitāb-ı Kānūnçe (Law Book), one of the most important medical books of Ancient Anatolian Turkish written by the Mufti of Bursa Mahmud Efendi in 1596, has a very rich content in terms of medical terminology (animal, organ, disease, plant, medicine names). As the names of the organs in the works (anatomical and physiological terminology) were lexicalized in accordance with the rules of terminology derivation and contributed to the development of Turkish medical language, the organ names in Kitāb-ı Kānūnçe (Law Book) will be discussed in this study.

Anahtar Kelimeler

Kitāb-ı Kānūnçe (Law Book), Ancient Anatolian Turkish

Kaynakça

• Argunşah. Mustafa (1999). Tuhfe-i Murâdî. Ankara: TDK Yayınları. Battal. Abdullah (1997). İbn-i Mühenna Lugatı. Ankara: TDK. Bayat. Ali Haydar (2003). Tıp Tarihi. İzmir: Sade Matbaa. Bayat. Ali Haydar (2010). Tıp Tarihi. Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği Yayınları. İstanbul. Bayat. Ali Haydar (2005). Abduülvhhâb bin Yusuf ibn-i Ahmed el-Mârdâni Kittâbü’i-Müntehab fi’t-Tıb. İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği Yayınları. Bayat. Ali Haydar (2007). Kemâliyye. İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği Yayınları. Baytop. Turhan (2007). Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Ankara: TDK yayınları. Bedevıan. K. Armenag (1936). İllustrated Polyglottic Dictionary of Plant Names in Latin. Arabic. Armenian. English. French. German. Italian and Turkish Language. Kahire: Argus and Papazian Presses. Canpolat. Mustafa (1973). “XIV. Yüzyılda Yazılmış Değerli Bir Tıp Eseri Edviye-i Müfrede”. Türkoloji Dergisi. C.5. S.1. Canpolat. Mustafa - Zafer ÖNLER (200). Edviye-i Müfrede. Metin-Sözlük. Ankara: TDK. Cemiloğlu. İsmet (1994). Dede Korkut Hikâyeleri Üzerinde Söz Dizimi Bakımından Bir İnceleme. Ankara: TDK. Doğan. Ahmet Turan (2015) “Kitâb-ı Tıbb-ı Hikmet’te Geçen Yabancı Tıp Terimlerine Türkçe Karşılıklar”. Ankara: Turkısh Studies. 10/8. 903-918. Doğan. Şaban (2010). “Eski Oğuz Türkçesinde Tıp Dilinin Oluşumu ve Özellikleri”. Ankara: Turkısh Studies.5/1. 313-373. Doğan. Şaban (2009). “Terceme-i Akrabâdîn'in Istılah Lugatı”. Ankara: Turkish Studies. Elbir. Zekiye Gül (2000). Gâyetü’l Beyân fî Tedbiri Bedeni’l- İnsan. Salih bin Nasrullah (Giriş - İnceleme - Metin - Dizin). Elazığ: (Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. basılmamış doktora tezi) Ercilasun. Ahmet Bican. Akkoyunlu. Ziyat (2015). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin- Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Erdağı. Binnur (2000). Tuhfe-i Mübârizî – Hekim Bereket (İnceleme - Metin - Sözlük). Ankara: (Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. basılmamış doktora tezi) Erten. Asalet (2003). Tıp Terminolojisi ve Tıp Metinleri Çevirisi. Ankara: Seçkin Yayınları. Gaddar. Zeliha. “Süheyl ü Nevbahār’ın Savaş Terminolojisi Üzerine Bir İnceleme”. Çankırı: Karatekin Edebiyat Fakültesi Dergisi (KAREFAD) 3(1) 35‐48. Güven. Meriç (2009). Eski Anadolu Türkçesiyle Yazılmış Tıp Yazmalarındaki Türkçe Organ Adları Üzerine Bir İnceleme. Türklük Bilimi Araştırmaları. 26. Sayı. s. 109-141. Niğde: Güz-2009. Hauenschild. Ingeborg (1994). “Botanica im Divan Lugat at Turk”. Journal of Turkology. Volume 2. Number 1. Molnar&Kelemen Oriental Publishers. Hungary. s. 25-100. İlhan. Nadir (2009). Eşref b. Muhammed. Hazâ'inu's-Sacâdât (Metin-înceleme-Dizin Sözlük). Malatya: Öz Serhat Yayıncılık. Kaya. Emel (2008). Muhyiddin Mehî’nin Müfîd (Nazmü’t-Teshîl) Adlı Eseri (İnceleme-Metin Dizin) ve Bu Eserin XV. Yüzyıl Türk Tıp Dilinin Oluşmasındaki Yeri. 3 Cilt. Konya: (Selçuk Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi). Kirişçioğlu. Fatih (2014). Ercilasun. Ahmet B.; Akkoyunlu Ziyat (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin- Çeviri-Notlar-Dizin Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara: CXİX+534 (537-995) Dizin ISBN 978-975-16-2837-4. Dil Araştırmaları. Sayı 15. 266-273 ss. Küçüker. Paki (1994). Yâdigâr-ı İbni Şerif (İnceleme - Metin - Dizin). Elazığ: (Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. basılmamış doktora tezi). Küçüker. Paki (2010). "Lügat-ı Miişkilât-i Ecza (Lârendevî Siyahı)" Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 3.11.2010. Mütercim. Asım (2000). Burhân-ı Katı. Ankara: TDK Yayınları. Oturakçı. Nigar (2007). “Divânü Lugâti’t Türk’teki Botanik Terimlerinin Kazak Türkçesinde ve Türkiye Türkçesinde Görünümleri”. Kazakistan-Almatı: Kazakistan ve Türkiye’nin Ortak Kültürel Değerleri Sempozyumu. Önler. Zafer (1990). Celâlüddin Hızır (Hacı Paşa) Müntehâb-ı Şifâ. Giriş. Metin. Ankara: TDK Yayınları. Önler. Zafer (1989). “Eski Anadolu Türkçesi Döneminde Yazılmış İki Tıp Kitabında Yer Alan Sağlık Bilgisi Terimleri”. Ankara: TDAY-Belleten. Önler. Zafer (1999). Müntehâb-ı Şifâ II (Sözlük). İstanbul: Hacı Paşa Simurg Yayınları. Özcan. Hatice ( 2007). Kaysûnîzâde Nidâî Muhammed Çelebi El-Ankaravî’nin Menâfîü’n-Nâs Adlı Eseri (57a-99b) (Metin-Dil Özellikleri-Dizin). Konya: (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi). Özçelik. Sadettin (2001). Kitâbü’l-Mühimmât. Ankara: AKM Yayınları. Paçacıoğlu. Burhan (2010). Nidai Manzum Tıp Kitabı. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları. Paçacıoğlu. Burhan (2014). İlaç ve Bitki Adları Sözlüğü. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları. Sarı. Nil (1998). “Türk Tıp Tarihinde Hindiba Türleri. Etkileri ve Günümüz Araştırıcılarına Öneriler”. İstanbul: The New History of Medicine Studies 4. Steingass. F.( 1977). Persian-English Dictionary. İran University Press. Routledge-Kegan Paul London. Boston. Melbourne and Henley. Süveren K.. Uzel. İ (1998). İlk Türkçe Tıp Yazmalarına Genel Bir Bakış. İstanbul: The New History of Medicine Studies 2. Şahin. Hatice (2009). “Tercüme-i Hülâsâ’nın Bir Nüshası Üzerine”. Ankara: Turkısh Studies. 4/8.108-132. Şüken. Ziyâ (1996). Genrîne-i Güftâr Ferheng-i Ziyâ Farsça Türkçe Lugat C.I-II-II. İstanbul: MEB Yayınları. Tabib İbn-İ Şerif (2003). Yadigâr C. I-II (hzl. Orhan Sakin-Doğan Koçer-Yahya Okutan-Mecit Yıldız). İstanbul: Merkez Efendi ve Halk Hekimliği Derneği Yayınları. Tarama Sözlüğü I-VIII (1963-1977). Ankara: TDK Yayınları. Tdk. Kāşgarlı Mahmut ve Divânü Lugâti’t-Türk. 29.01.2016 tarihinde http//www.tdk.gov.tr/?option=com_dlt&kategori1=divan adresinden erişildi. Tietze. Andreas (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı. C.I.. İstanbul: Simurg Yayınları. Tuzlacı. Ertan (2006). Türkiye Bitkileri Sözlüğü. İstanbul: Alfa yayınları. Türkmen. Seyfullah (2006). “Eski Anadolu Türkçesinde Tıp Terimleri.” (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi. Uçar. İlhan. (2010). “Türkçede Eş Anlamlılık Ve Eskı Anadolu Türkçesı Tıp Yazmalarında Eş Anlamlı Kelıme Kulanımı”. Zeıtschrıft Für Dıe Welt Der Türken / Journal Of World Of Turks. Vol 2. No 1. Uygur. M.. Tokat. F (2013). “Tuhfetü’l-Erîbi’n- Nâfia Li’r-Rûhânî Ve’t-Tabîb”İn Ses. Şekil ve İmlâ Özellikleri İle Söz Varlığı”. Ankara: Turkısh Studies. 8/1. S. 2605-2615. Uzel. İlter (1992). Şerefeddin Sabuncuoğlu Cerrâhiyetü’l Hâniyye. Ankara: Türk Tarih Kurumu. Ünlü. Suat (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi. Ünlü. Suat (2012). Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi. Ünlü. Suat (2012). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi. Yelten. Muhammet (1993). Şirvanlı. Mahmud Kemâliye. Giriş-İnceleme- Cümle Bilgisi-Metin-Sözlük. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.