Beyitlerde Geçen Bazı Söz Kalıplarına Dair

Yıl 2020, Sayı: 68, 1 - 35, 31.05.2020

Murat Keklik

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4191

Öz

Klasik Türk şiiri beyitleri derin anlamlarla yüklü kültür hazineleridir. Beyitler ilk söylendiğinde zihinde uyanan anlamlarının ötesinde, insanda zevk ve hayranlık uyandıran lafız ve mana katmanlarıyla örülüdür. Taşıdıkları derin anlamları, kültür unsurlarını, dil zenginliklerini yakalayabilmek için beyitler üzerinde kapsamlı ve mukayeseli araştırmalar yapmak gerekir. Klasik Türk şiiri metinleri okunurken sözlük anlamlarının ötesinde yeni bir kavram, durum ve eylemi karşılayan dil birliklerinin metinlerde geçtiği görülür. Başka metinlerde bu dil birlikleriyle karşılaşıldığında dilin söz varlığına ait kalıplaşmış yapılar oldukları anlaşılır. Diğer taraftan kalıplaşmış ifadelerin geçtiği metin örnekleri arttıkça söz konusu kalıplaşmış ifadelerin işlev, bağlam ve anlam çerçevelerine dair ipuçları da çoğalır. Bu çalışmaya 16. yüzyıl şairlerinin divanlarında karşılaşılan begligi olmak, devlet külahı, feleğe vermemek, ferdâya salmak, fülân ibn-i falân, hâtır-ı cem, karşu varmak, kıble hakkı, küp (küp) düşmek, ma’zûl börki, meydana çekmek, mûy-ı siyâh ağarmak, pîr olası, sohbet bâkî söz kalıpları ile yaykara kavramı konu edilmiştir. Kaynaklardaki bilgilerden hareketle kavram ve söz kalıpları açıklanmış, söz kalıplarının geçtiği beyit örnekleri taranılan divanlardan tespit edilerek beyitlerin dil içi çevirisi yapılmış, beyitlerin tanıklığında söz kalıplarının kullanıldıkları bağlamlar açıklanarak söz kalıplarının geçtiği beyitlerin daha iyi anlaşılmasına katkı sunulması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk şiiri, divan, beyit, söz kalıpları

On The Some Static Words Passed in Couplets

Öz

The classical Turkish poetry are the cultural treasures loaded with deep meanings. Beyond the meanings that awaken in the mind, the couplets were first woven with words and meanings layers that evoke pleasure and admiration. In order to capture the deep meanings they carry, cultural elements and language richness, comprehensive and comparative research on couplets is necessary. While reading the texts of classical Turkish poetry, it is seen that language associations that meet a new concept, situation and action beyond dictionary meanings are mentioned in the texts. When these language associations are encountered in other texts, it is understood that they are stereotypical structures of the vocabulary of language. On the other hand, as the text samples in which the stereotypes pass, the clues about the frameworks of function, context and meaning of these stereotypes increase. In this study, begligi olmak, devlet külahı, feleğe vermemek, ferdâya salmak, fülân ibn-i falân, hâtır-ı cem, karşu varmak, kıble hakkı, küp (küp) düşmek, ma’zûl börki, meydana çekmek, mûy-ı siyâh ağarmak, pîr olası, sohbet bâkî static words encountered in 16th century poets' divans and the concept of yaykara are discussed. Based on the information in the sources, concept and word patterns were explained, the couplet samples in which the static words were passed were detected from the divans scanned and translation of the couplets was made.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish poetry, davan, couplets, static words, concept

Kaynakça

• Abdülaziz Bey (1995), Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri, (Haz.) Kâzım Arısan, Duygu Arısan Günay, C. I, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.
• Ahmet Vefik Paşa (2000), Lehce-i Osmanî, (Haz.) Toparlı, R., Ankara: TDK Yayınları. Ak, Coşkun (1987) (Haz.) Muhibbî Dîvânı, Ankara: KTB Yay.
• Akarsu, Kamil (2011) (Haz.), Rumelili Za’îfî Dîvânı (Tenkidli Metin), Ankara: Berikan Yayınevi. Aksan, Doğan (2002), Anadilimizin Söz Denizinde, Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Aydemir, Yaşar (2007) (Haz.). Behiştî Dîvânı. Ankara: MEB Yay.
• Bayram, Yavuz (2009). Amasya’ya Vâlî Osmanlı’ya Pâdişâh Bir Şair: Adlî (Hayatı, Şahsiyeti, Şairliği, Dîvân’ının Tenkitli ve Orijinal Metni), Amasya: Amasya Valiliği Yay.
• Çavuşoğlu, Mehmed (1980) (Haz.), Vasfî Dîvan. Tenkidli Basım, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Çavuşoğlu, Mehmed; TANYERİ, M. Ali (1981) (Haz.), Hayretî Dîvanı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.
• Çavuşoğlu, Mehmed (1982) (Haz.), Helâkî Divanı, İstanbul: İÜEF Yay. Dilçin, Cem (1983) (Haz.), Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.
• Erdoğan, Mustafa (2008) (Haz.), Kabûlî İbrahim Efendi, Hayatı, Edebî Kişiligi ve Divanı (İnceleme-tenkitli metin-dizin), Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Eyüboğlu, E. Kemal (1975), Şiirde ve Halk Dilinde Atasözleri ve Deyimler, İkinci Kitap, İstanbul: Doğan Kardeş Matbaacılık Sanayi A.Ş.
• Gökdayı, Hürriyet (2008), “Türkçede Kalıp Sözler”, bilig, Kış, S. 44, s. 89-110.
• Gökyay, Orhan Şaik (2007), Destursuz Bağa Girenler, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Güç Ahmet (2002), Kıble, TDV İslâm Ansiklopedisi, s. 364-365.
• György, Hazai (2009) (Haz.). Târih-i Ungurus, Die Geschichte der Ungarn in einer osmanischen Chronik des 16. Jahrhunderts: Tercümân Mahmûds Târih-i Ungurus. Klaus Schwarz Verlag, Berlin. Harmancı, Esat, Süheylî Dîvânı, (Haz.) http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/ Eklenti/10650,girismetinpdf.pdf?0 (14.10.2018).
• Horata, Osman (1998), Esrar Dede: Hayatı, Eserleri. Şiir Dünyası ve Divanı. Kültür Bakanlığı. Ankara.
• İpekten Halûk (1970) (Haz.), Nâilî-i Kadîm Divanı, İstanbul: Millî Eğitim Yayınları.
• İsen, Mustafa (1990) (Haz.), Usûlî Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kaçalin, Mustafa S. (Haz.), Âhî Dîvânı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, (e-kitap) http:// ekitap.kulturturizm.gov.tr, (e.t. 24.11.2016).
• Kahraman, Bahattin (1989) (Haz.), Arşî Divânı’nın Tenkitli Metni I,II, Yüksek Lisans Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Karavelioğlu, Murat A. (2014) (Haz.), Şem’i Divan, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Karayazı, Nurgül (2012) (Haz.), 17. Yüzyıl Şâiri Ahmed Yârî ve Dîvân’ı (İnceleme-Metin), Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Kartal, Ahmet (2006) (Haz.). Basîrî Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Keklik, Murat (2014) (Haz.), Üsküplü İshak Çelebi: Divan [Metin-Çeviri-Açıklamalar-Dizin], Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), Bişkek.
• Kılıç, Filiz, (Haz.), Âşık Çelebi Dîvânı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/55975,asik-celebi-divanipdf.pdf?0 (02.05.2014)
• Koçu, R. Ekrem (1967), Türk Giyim, Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Ankara: Başnur Matbaası,
• Kufacı, Osman (2006), Adnî Divanı ve Adnî Divanında Benzetmeler, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul.
• Kurnaz, Cemal; Tatçı, Mustafa (2001), Ümmî Divan Şairleri ve Enverî Divanı, Ankara: MEB Yay.
• Küçük, Sabahattin (1986) (Haz.), Bâkî Divanı Tenkitli Basım, Ankara: TDK Yayınları.
• Macit, Muhsin, Nedîm Divânı, (Haz.) http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/56214,nedim-divanipdf.pdf?0 (04.03.2019)
• Mengi, Mine (1995) (Haz.), Mesîhî Dîvânı, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Özçelik, Mustafa (2009), Seyyid Battal Gazi, Ankara. Sistem Ofset Matbaacılık.
• Özkan, Mustafa (1992) (Haz.), Gülistan Tercümesi (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük), Ankara: TDK Yayınları.
• Özyıldırım, A. Emre (1999), (Haz.). Hamdullah Hamdî ve Divanı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• Paçacıoğlu, Burhan (1993), Battal-nâme, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Pakalın, M. Zeki (2004), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c. I, II, III, İstanbul: MEB Yayınları.
• Rahimî, Ferhad (2011) (Haz.). Kavsî Divanının Dil İncelemesi. İstanbul Üniversitesi. Doktora Tezi, İstanbul.
• Redhouse, S. J. W. (1996), A Turkish And English Lexicon, Librairi edu Liban, Beirut.
• Sağlam, Ayşe (2016) (Haz.), Gülşen-i Envâr, Ankara: Grafiker Yayınları.
• Saraç, M. A. Yekta, Emrî Dîvânı, (Haz.), Kültür ve Turizm Bakanlığı, (e-kitap) http://ekitap.kulturturizm.gov.tr, (e.t.16.01.2017).
• Sefercioğlu, M. Nejat (2010), “Helâkî Divanı'nda Türkçe Deyimler”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sy. 4.
• Sonuç, A. Turhan (1982), İslâm Tasavvufunda Olgunlaşma Yöntemleri, İstanbul: Formül Matbaası.
• Şentürk, Ahmet Atilla (2017), Osmanlı Şiiri Kılavuzu II, İstanbul: Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi OSEDAM.
• Tanrıbuyurdu, Gülçin (Haz.), Kalkandelenli Mu'îdî Dîvânı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/TR-215366/kalkandelenli-mu39idi-divani.html (25.11.2018).
• Tarlan, Ali Nihat (1945) (Haz.). Hayalî Bey Divanı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.
• Tarlan, Ali Nihat (1966) (Haz.), Ahmed Paşa Divanı, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Tarlan, Ali Nihat (1968) (Haz.), Zâtî Divanı Gazeller Kısmı, I. Cilt, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Tarlan, Ali Nihat (1992) (Haz.), Necatî Beg Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Taş, Hakan (2015) (Haz.), Vusûlî Dîvân, (İnceleme-Metin-Çeviri-Açıklamalar-Dizin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
• Tietze, Andreas (2002), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lügati, C. I, İstanbul-Wien: Simurg Yay.
• Tosun, Erhan (2007) (Haz.), Erbilli Âmâ Yusuf Garibî Efendi Divanı (İnceleme -Tenkitli Metin). (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya Üniversitesi.
• Tökel, Dursun Ali (2009), “Divan Şiirinin Anlaşılmamasında Sözlüklerin Rolü Nedir?”, Turkish Studies, Volume 4/4 Summer, ss. 933-945.
• Tulum, Mertol; TANYERİ, Mehmet Ali (1977) (Haz.), Nev’i Divanı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Uludağ, Süleyman (2016), Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• Uysal, Ahmet (2010) (Haz.), Hâfız Ahmed Paşa Dîvânı, Gazi Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Uzun, Süreyya (2011) (Haz.), Üsküdarlı Aşkî Divanı Tenkitli Metin, Nesre Çeviri ve 16. yy. Osmanlı Hayatının Divandaki Yansımaları, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Üst, Sibel (2013) (Haz.) Edirneli Nazmî Dîvânı (İnceleme-Metin), Kültür ve Turizm Bakanlığı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10604, (13.10.2018).
• Üstüner, Kaplan (2014), Tasavvuf ve Klasik Şiirimiz, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Yekbaş, Hakan (2010) (Haz.), Sehî Bey Divanı, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Yılmaz, Ozan (2008) (Haz.), 16. Yüzyıl Şârihlerinden Sûdî-i Bosnevî ve Şerh-i Gülistân’ı, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Zülfe, Ömer (2011), Şiirin İzinde Sözün Gölgesinde, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Zülfe, Ömer (2009) (Haz.), Yakînî Divanı (İnceleme-Metin ve Çeviri-Açıklamalar-Sözlük) Ankara: http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10661, girismetinpdf.pdf?0 erişim tarihi 17.02.2018]
• http://www.lahutii.com/havas-ilmi-lahuti.html (24.09.2018) http://www.sozce.com/nedir/339187-yaykara, ( 05.11.2018) http://fecr.nedir.com; http://www.namazvakti.com/tr.1.pdf. (12.10.2018) http://www.tdk.gov.tr