Türk Ninnilerinde Yazı Dilinde Unutulan Eski Kelimeler

Yıl 2020, Sayı: 68, 121 - 151, 31.05.2020

Okan Celal Güngör

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4257

Öz

Öz
Türk dili tarihî süreç içerisinde toplumsal hayattaki değişme ve gelişmelere paralel olarak farklı coğrafyalara yayılmış, yeni coğrafyalarda farklı kültürlerle temas ve ihtiyaçlar doğrultusunda birtakım değişimler geçirmiştir. Bu değişimler hem gramer unsurlarında hem de söz varlığında meydana gelmiştir. Dilin söz varlığındaki unsurlardan bazıları zaman içinde ses, şekil veya anlam özellikleri açısından farklılaşarak varlığını devam ettirirken, bazıları yazı dilinin/standart dilin çevrim alanının tamamen dışına çıkmıştır fakat bu kelimeler yazı dilinin çevrim/kullanım alanının dışına çıksa da sözlü kültür ürünlerinde eski şekil ve anlamıyla canlılığını sürdürebilmektedir. Bu amaçla kökleri çok eskilere uzanan, yazı dilinde kullanımdan düşmüş, sözlü kültür ürünlerinin en eskilerinden olan ninnilerde hayatiyetini devam ettiren “eski kelimeler” ele alınmıştır.
Çalışmada başta Amil Çelebioğlu’nun Türk Ninniler Hazinesi eseri olmak üzere türle ilgili önemli eserler taranmış ve TDK’nin Türkçe Sözlük’ü esas alınarak kullanımdan düşmüş olan “eski kelimeler” belirlenmiştir. Neticede ninnilerde geçen, bugün yazı dilinde unutulmuş 24 tanesi fiil, 22 tanesi isim, 5 tanesi sıfat, 6 tanesi zarf 1 tanesi ünlem olarak kullanılan 58 kelime tespit edilmiştir. Bunlar içerisinde doğrudan çocuğu karşılayanlar: “bala, çağa, kızan”; bebeğin beslenmesi ve bakımıyla ilgili olanlar: “belek, belemek, belertmek, soğulmak, taya”; tuvalet bakımıyla ilgili olan: “höllük”; bebeği uyutma ritüeliyle ilgili olanlar: “ırgalamak, üğrülemek”; bu kelimelerden kökleri Eski Türkçe dönemine (Göktürkçe, Uygurca) kadar uzananlar: “ağmak, bulak, eğin, gözgü, günü, höllük, ıramak, karımak, yarılgamak, yozmak, yumak, yüğrük”; alıntı olanlar Farsça “kelep, taya” ve Moğolca “dulda”dır.

Anahtar Kelimeler

Türkçe, Türkiye Türkleri, ninni, eski kelimeler

Old Words Forgotten in Written Language in Lullabies Turkish

Öz

Abstract
The Turkish language has spread to different geographies in parallel with the changes and developments in social life in the historical process and has undergone some changes in the new geographies in line with the needs of society and contacts with different cultures. These changes occurred both in grammatical elements and vocabulary. Some of the elements in the vocabulary of the language continue to exist by differentiating in terms of phonetic, morphology or meaning characteristics, while others have been completely out of the use of written language. However, even though these words go beyond the usage area of written language, they can survive in their old form and meaning in oral culture products. For this purpose, the “old words”, whose roots go back to ancient times, have fallen out of use in written language, but which continue to survive in lullabies, one of the oldest products of oral culture, are discussed.
In this study, important works related to the species, especially Amil Çelebioğlu’s Treasure of Turkish Lullabies were searched and the “old words” which were dropped from the Turkish Dictionary of TDK were determined. As a result, in the lullabies, forgotten in the written language today, 24 verbs, 22 nouns, 5 adjectives, 6 adverbs, 1 exclamation were used as 58 words were identified. Among these are the words that directly meet the child :“bala, çağa, kızan”;related to the feeding and care of the baby: “belek, belemek, belertmek, soğulmak, taya”; toilet care related to the scourge: “höllük”; those related to the habit of sleeping the baby are the words: “ırgalamak and üğrelemek”. It’s roots go back to the Old Turkish period (Gokturk, Uighur): “ağmak, bulak, eğin, gözgü, günü, höllük, ıramak, karımak, yarılgamak, yozmak, yumak, yüğrük”; cited words are Persian: “kelep, taya” and Mongolian “dulda”.

Anahtar Kelimeler

Turkish, Turks in Turkey, lullaby, old words

Kaynakça

• Aksan, Doğan. (1996). Türkçenin Söz Varlığı. Ankara: Engin Yayınları.
• Atay, Ayten. (2010). “Balkımak Fiili ve Oğuz Türkçesinde Y- ~ B- Değişmeli Kelimeler”. The Journal of Academic Social Science Studies, 3 (2), 33-40.
• (AY) Kaya, Ceval. (1994). Altun Yaruk (Giriş-Metin-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• (BV) Türkay, Kaya (haz.). (1988). Ali Şir Nevâyî, Bedāyiü’l-Vasat (İnceleme-Metin-Dizin). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Doktora Tezi.
• Büyükokutan Töret, Aslı. (2017). “Kadının Toplumsal Cinsiyet Rollerinin Ninnilere Yansıması”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 81, 173-191.
• Caferoğlu, Ahmet. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Coşkun Çıblak, Nilgün (haz.) (2013). Ignác Kúnos Türkçe Ninniler. Ankara: Otorite Yayınları.
• Çek, Songül.(2014). Ninnilerde Kadın Anlatıcının Sesi. Ankara: Harf Yayınları.
• Çelebioğlu, Âmil. (1995). Türk Ninniler Hazinesi. İstanbul: Kitapevi Yayınları.
• (ÇGT) Berbercan, Mehmet Turgut. (2011). Çağatayca Gülistan Tercümesi (Gramer-Metin-Dizin), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Doktora Tezi.
• (ÇTS) Ünlü, Suat. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Demir, Necati ve Fikriye Demir. (2014). Türk Ninnileri. Ankara: Edge Akademi Yayınları.
• Demir, Necati. (2018). Anadolu’dan Türk Ninnileri, İstanbul: H Yayınları.
• (DK) Özçelik, Sadettin (haz.). (2016a). Dede Korkut (I) -Dresden Nüshası- Giriş, Notlar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• (DK) Özçelik, Sadettin (haz.). (2016b). Dede Korkut (II) -Dresden Nüshası- Metin, Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• (DLT) Kâşgarlı Mahmud. (2006). Divanü Lûgati’t-Türk C. I-IV. (Çev. Besim Atalay) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• (DS) Türk Dil Kurumu. (1963-1982). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü I-XII. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• (EATS) Kanar, Mehmet (2018). Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları.
• (EDPT) Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford University Press.
• Farsakoğlu, Emine (2006). Türk Ninnilerinde İslamî Motifler. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
• Gabain, A. Von (2007). Eski Türkçenin Grameri. (Çev. Mehmet Akalın) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güner, Galip. (2011). “Dîvânü Lugâti’t-Türk’te Geçen çepiş ‘Altı Aylık Keçi Yavrusu’ Kelimesinin Yapısı Üzerine Düşünceler”. Türkbilig, 22, 35-42.
• (HBD)Yıldırım, Talip (haz.). (2002). Hüseyin Baykara Divanı (Metin-İnceleme-Dizin). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Doktora Tezi.
• (HŞ) Demirci, Ümit Özgür ve Sibel Karslı (haz.) (2014). Kutb’un Husrav u Şìrìn’i Dizin. İstanbul: Kesit Yayınları.
• (HTS) Ünlü, Suat. (2012). Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• (IrkB) Yıldırım, Fikret. (2017). Irk Bitig ve Orhon Yazılı Metinlerinin Dili. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• (İM) Toparlı, Recep (haz.). (1992). İrşâdü’l-Mülûk Ve’s-Selâtîn, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İpek, Birol. (2008). “Türk Dilinde Vasıta Hâli”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 23, s. 63-97.
• (KATS) Üşenmez, Emek. (2006). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.
• (KBS) Gülensoy, Tuncer (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin köken Bilgisi Sözlüğü C. I-II. Ankara: TDK Yayınları.
• (KE) Ata, Aysu (haz.). (1997). Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā I (Giriş-Metin-Tıpkıbasım) II (Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• (KFT) Ağar, Mehmet Emin (haz.). (1989). Kitab fi’l-Fıkh bi’l-Lisani’t-Türki (İnceleme-Metin-Sözlük).İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• (Kİ) Caferoğlu, Ahmet. (haz.) (1931). Ebu Hayyan Kitâb al-İdrâk li Lisân al-Atrâk. İstanbul: Evkaf Matbaası.
• (KK) Toparlı, Recep, M. Sadi Çögenli ve Nevzat H. Yanık (haz.). (1999). El-Kavânînü’l-Külliyye Li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Koz, M. Sabri (2005). Her Güne Bir Ninni. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• (KTS) Toparlı, Recep, Hanifi Vural ve Recep Karaatlı (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• (LM) Çelik, Ülkü (haz.). (1993). Ali Şìr Nevāyì Leylì vü Mecnūn (Gramer-Metin-Dizin). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Doktora Tezi.
• (LO) Toparlı, Recep (haz.). (2000). Ahmet Vefik Paşa Lehce-i Osmânî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• (ME) Yüce, Nuri (haz.). (1995). Mukaddimetü’l-Edeb. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• (MK) Ölmez, Zuhal Kargı (haz.). (1993). Mahbûbü’l-Kulûb (İnceleme-Metin-Sözlük). Ankara: Hacettepe Üniversistesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi.
• (ML) Özönder, Sema Barutçu (haz.). (1996). èAlì Şìr Nevāyì Muḥākemetü’l-Luġateyn. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• (MT) Korkmaz, Zeynep (haz.) (2017). Marzuban-nâme Tercümesi Destûr-ı Şâhî. (Çev. Şeyhoğlu Sadre’d-dîn Mustafâ) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• (OA)Ergin, Muharrem. (1970). Orhun Âbideleri. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• (OTS) Kanar, Mehmet. (2009). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü I-II. İstanbul: Say Yayınları.
• Paçacıoğlu, Burhan. (2016). VIII-XVI. Yüzyıllar Arasında Sözcük Dağarcığı. İstanbul: Kesit Yayınları.
• (SN) Cin, Ali (haz.). (2012). Süheyl ü Nev-Bahâr (Kenzü’l-Bedâyî), Konya: Eğitim Yayınevi.
• (ŞHD)Karasoy, Yakup (haz.). (1998). Şiban Han Dîvânı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara.
• Şirin, Mustafa Ruhi (1990). Ninni Bebeğim Ninni -Ninni Şiirleri Antolojisi- Ankara: Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı.
• (ŞSL) Durgut, Hüseyin (haz.). (1995). Şeyh Süleymân Efendî-i Buhârî, Lügat-i Çağatay ve Türkî-i Osmânî Adlı Eserin Transkripsiyonu. Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.
• (TA) Toparlı, Recep, M. Sadi Çögenli ve Nevzat H. Yanık (haz.). (2000). Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Talât(1960). “Amaca ve Teyze Kelimeleri Hakkında”. TDAY-Belleten, 283-294.
• (TES) Eren, Hasan (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• (TETTL) Tietze, Andreas (2002). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati C. I (A-E). İstanbul-Wien: Simurg Kitapevi.
• (TETTL) Tietze, Andreas (2009). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati C. II (F-J). Wien: QAW Yayınları.
• (TETTL) Tietze, Andreas (2018). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati C. VI (O-R). (Ed. Nurettin Demir, Emine Yılmaz) Ankara: TÜBA Yayınları.
• Tezcan, Semih ve Hamza Zülfikar (haz.). (2014). Nehcü’l-Ferādìs, Uştmaḫlarnıñ Açuq Yolı (Cennetlerin Açık Yolu) Maḥmūd B. èAlì Tıbkıbasım ve çeviriyazı: János Eckmann. Dizin-sözlük: Aysu Ata. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• (TİKT) Yelten, Muhammet (haz.). (1998). Târih-i İbn-i Kesîr Tercümesi (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• (TS) Türk Dil Kurumu. (2011). Türkçe Sözlük. XI. Baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (1995). XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü I-VIII. 3. Baskı. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Uğurlu, Emine. (2012). Türk Dünyasında Ninni. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• (YZ) Demirci, Ümit Özgür ve Şenol Korkmaz (haz.). (2008). Yūsuf u Zelìhā. İstanbul: Kaknüs Yayınları.