Mountain Cult in Turkish Culture and Entities Connected With The Mountain Cult

Yıl 2020, Sayı: 68, 153 - 174, 31.05.2020

İrfan Polat

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4291

Öz

Legends, memorates and epics as it’s all known are considered as remainings of myths which were told in ancient times and thus, they reflect very important knowledge about nations’ way of understanding the world in which they are/were told. In this manner, it can be said that legends, memorates and epics contain conception of world. As known mountain cult includes practices and folk beliefs. Especially probihitions around the mountain cult, brings about the fear of being punished directly or indirectly. In Turkish regions narratives it’s possible to mention of the extraordinary entities that punish people for disrespect to itself or the nature.
Same entities can be seen in also different culture from all around the world. Entities imagined as harming, protecting or taboo are part of folklore as beliefs, practices and narratives from ancient times to present-day. This study aims to handle the entities that are connected with mountain cult and their archaic elements.

Anahtar Kelimeler

Demon, Extraordinary Entities, Mountain Cult, Wild-Man, Demonology, Alkarisi

Türk Kültüründe Dağ Kültü ve Dağ Kültüne Bağlı Varlıklar

Öz

Efsaneler, memoratlar ve destanlar, bilindiği gibi iptidai dönemlerde anlatılan mitlerin birer kalıntısı olarak yorumlanırlar ve bu nedenle anlatıldıkları milletin dünyayı algılama biçimleriyle ilgili oldukça önemli bilgileri ihtiva ederler. Bu minvalde söz konusu anlatım türlerinin, mitolojiye ait çeşitli dünya görüşlerini barındırdığı zikrolunabilir. Bilindiği gibi dağ kültü, Türkiye ve Türk dünyası Türkleri için oldukça önemli pratikleri ve inanışları barındırır. Bilhassa dağ kültü etrafında oluşan çeşitli yasaklar, doğrudan ya da dolaylı olarak cezalandırılma korkusunu da beraberinde getirir. Türkiye sahası anlatmalarında görülen ve doğaya yahut zatına karşı yapılan birtakım saygısızlıklardan ötürü cezalandırma işlevini üstelenen olağanüstü varlıklar kategorisinde dağ kültüne bağlı varlıklar da bulunur.
Aynı varlıkların mevcudiyeti Türk kültüründe olduğu kadar dünyada da pek çok kültürde yer alır. Zarar verici, koruyucu veya tabu olarak tasavvur edilen bu varlıklar, iptidai zamanlardan günümüze halkbilimi ürünlerinden, inanış, pratik veya anlatı düzleminde yaşatılmışlardır. Bu çalışmanın amacı, söz konusu coğrafyada anlatılan efsane, memorat ve destanlarda dağ kültüne bağlı olağanüstü varlıkları incelemek ve işlevlerini, arkaik ögeleriyle birlikte ortaya koymaktır.

Anahtar Kelimeler

Demon, Olağanüstü Varlıklar, Dağ Kültü, Dağ Adamı, Demonoloji, Alkarısı

Kaynakça

• Akgün, Yılmaz (2000), Trabzon Masalları Üzerine Bir Araştırma (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Alpaslan, İsmet (2010), Ağrı Efsaneleri, İzmir: Birleşik Matbaacılık.
• Anohin, Andrey Viktoroviç (2006), Altay Şamanlığına Ait Materyaller, (çev. Zekeriya Karadavut ve Jannet Meyermanova), Konya: Kömen Yayınları.
• Arıkoğlu, Ekrem (2005), Örnekli Hakasça-Türkçe Sözlük, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Atnur, Gülhan (2007), “Tatar Halk Anlatılarında Şüreli Tipi”, Milli Folklor, 73, ss. 26-30.
• Bane, Theresa (2016), Encyclopedia of Giants and Humanoids in Myth, Legend and Folklore, North Carolina: McFarland & Company Inc.
• Bapaeva, Janyl Myrza (2013), Tuva Şamanizmi, Konya: Kömen Yayınları.
• Bastian, Dawn E. – Mitchell, Judy K. (2004). Handbook of Native American Mythology, California: ABC-CLIO Inc.
• Bayat, Fuzuli (2011), Türk Mitolojik Sistemi 1: Ontolojik ve Epistemolojik Bağlamda Türk Mitolojisi, Ankara: Ötüken Neşriyat.
• Bayat, Fuzuli (2012), Türk Mitolojik Sistemi 2: Kutsal Dişi, Mitolojik Ana, Umay Paradigmasında İlkel Mitolojik Kategoriler, İyeler ve Demonoloji, Ankara: Ötüken Neşriyat.
• Belleza, John Vincent (2005), Spirit-Mediums, Sacred Mountains and Related Bon Textual Traditions in Upper Tibet, Leiden-Boston: Brill.
• Bernbaum, Edwin (2006), “Sacred Mountains: Themes and Teachings”, Mountain Research and Development, Vol. 26 (4), November, ss. 304-309.
• Beydilli, Celal (2005), Türk Mitoloji Ansiklopedik Sözlük, Ankara: Yurt Kitap-Yayın.
• Blake, Kevin S. (2001), “Contested Landscapes of Najavo Sacred Mountains”, The North American Geographer, 3 (1), ss. 29-62.
• Boratav, Pertev Naili (2012), Türk Mitolojisi: Oğuzların-Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin Mitolojisi, Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
• Buhs, Josh Blu (2006), Bigfoot: The Life and Times of a Legend, Chicago: The University of Chicago Press.
• Campbell, Joseph (2016), İlkel Mitoloji (Tanrının Maskeleri I), İlkel Mitoloji (Tanrının Maskeleri I), (çev. Kudret Emiroğlu), İstanbul: Islık Yayınları.
• Coulter, Charles Russel – Turner, Patricia (2012), Encyclopedia of Ancient Deities, New York and London: Routledge.
• Çay, Abdulhalûk M. (1995), “Ergenekon Destanı ve Nevruz Bayramı”, Milli Folklor, 25 (Bahar), ss. 2-7.
• Dallopiccola, A. L. (2013), Hint Mitleri, (çev. Bilgesu Avcı), Ankara: Phoneix Yayınevi.
• Davletşin, Gamirzan (2013), Türk-Tatar Kültür Tarihi (çev. Albina Tuzlu), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Demir, Necati (2013), Türk Efsaneleri, 2 Cilt, Ankara: Edge Akademi.
• Dennet, Preston (2008), Mysteries, Legends and Unexplained Phenomena: Bigfoot, Yeti and Other Ape-Men, New York: Chelsea House Publishers.
• Dilek, İbrahim (1998), “Altay-Türk Kayçılık Geleneği ve Kayçı N.U. Ulagaşev”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 5 (Bahar), ss. 309-360.
• Dilek, İbrahim (2007), Altay Masalları, Ankara: Alp Yayınevi.
• Eberhard, Wolfram (2000), Çin Simgeleri Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Eliade, Mircea (2016), Okültizm, Büyücülük ve Kültürel Modalar (çev. Cem Soydemir), Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Eliade, Mircea (2017), Kutsal ve Kutsal Dışı: Dinin Doğası, (çev. Ali Berktay), İstanbul: Alfa Basım Yayım.
• Emiroğlu, Seyit (1993), Konya Efsaneleri (İnceleme-Metin), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Enache, Antonia – Militaru, Marina (2013), “A Few Marks on the Romanian National Identitiy and The Way It is Reflected in Fairy Tales”, Rethinking Education – Resheaping the World, Languages, Business and Communities, Bucharest, 28-29 November, ss. 134-142.
• Erdem, Mustafa (2000), Kırgız Türkleri: Sosyal Antropoloji Araştırmaları, Ankara: Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Yayınları.
• Ergin, Muharrem (2010), Orhun Abideleri, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Ergun, Metin – İbrahimov, Ganislâm, (1996), Başkurt Halk Destanı Ural Batır, Ankara: Türksoy Yayınları.
• Ergun, Metin (2006), Şor Destanları, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Frazer, James (2004), Altın Dal II: Dinin ve Folklorun Kökleri, (çev. Mehmet H. Doğan), İstanbul: Payel Yayınları.
• Gardner, Fletcher (1906), “Philippine (Tagalog) Superstitipns, The Journal of American Folklore, Vol. 19 (74), Jul.-Sept., ss. 191-204.
• Gökşen, Cengiz (1999), Giresun Efsaneleri (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Grimal, Peter (2007), Mitoloji Sözlüğü: Yunan ve Roma, (çev. Sevgi Tamgüç), İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Grove, David C. (1999), “Public Monuments and Sacred Mountains Observations on Three Formative Period Landscapes”, Social Patterns in Pre-Classical Mesoamerica,9-10 October, (David C. Grove and Rosemary A. Joyce, editörler), Washington D.C.: Dumbarton Oaks Research, Library and Collection.
• Gürsoy-Naskali, Emine – Duranlı, Muvaffak (1999), Altayca-Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gürsoy-Naskali, Emine (2015), Altay Destanı Maaday-Kara, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Hansen, William (2004), Handbook of Classical Mythology, California: ABC-CLIO Inc.
• Hart, George (2017), Mısır Mitleri (çev. Mehmet Sait Türk), Ankara: Phoneix Yayınevi.
• Harva, Uno (2014), Altay Panteonu: Mitler, Ritüeller, İnançlar ve Tanrılar, (çev. Ömer Suveren), İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• Işık, Neşe (1998), Doğu Karadeniz Efsanelerini Derleme ve Araştırma (Trabzon, Rize ve Artvin Efsaneleri) (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• İnan, Abdülkadir (1986), Tarihte ve Bugün Şamanizm (Materyaller ve Araştırmalar), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İnan, Abdülkadir (1998), “Al Ruhu Hakkında”, Makaleler ve İncelemeler I. Cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, ss. 259-267.
• İnayet, Alimcan (2010), Türk Dünyası Efsane ve Masallarında Bir Dev Tipi: Yalmavuz – Celmoğuz, İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• İvantis, Linda J. (1989), Russian Folk Belief, New York: M. E. Sharpe Inc.
• Kalafat, Yaşar – Güngör, Betül (2011), Türk Kültürlü Halklarda Türk-Tatar Halk İnançları, Ankara: Berikan Yayınevi.
• Kalafat, Yaşar (2010), Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, Ankara: Berikan Yayınevi.
• Kalafat, Yaşar (2012a), Türk Halk İnançlarında Tabu, Ankara: Berikan Yayınevi.
• Kalafat, Yaşar (2012b), Azerbaycan-İran-Anadolu-Irak Halk İnançları Hattı, Ankara: Berikan Yayınevi.
• Kalafat, Yaşar (2012c), Türk Kültürlü Halklarda Mitler, Ankara: Berikan Yayınevi.
• Kalafat, Yaşar (editör), (2017), Anadolu Türk Etnolojisinde Hemşinliler-Horumlar-Gregoryenler-Lazlar, Ankara: Berikan Yayınevi.
• Kâle, M. R. (1917), Ka’lida’sa’s Kumârasambhava, Cantos I-VII, Bombay: Standard Publishing CO.
• Karadavut, Zekeriya (2013), Kırım Tatar Folkloru, Konya: Kömen Yayınları.
• Karauğuz, Güngör (2001), Hitit Mitolojisi, Konya: Çizgi Kitabevi.
• Kaya, Doğan (2014), Türk Dünyası Ansiklopedik Türk Halk Edebiyatı Kavramları ve Terimleri Sözlüğü, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kaya, Korhan (2003), Hint Mitolojisi Sözlüğü, Ankara: İmge Kitabevi.
• Krickeberg, Walter (1998), Aztek Efsaneleri, Toltek Efsaneleri, (çev. Alev Kırım), İstanbul: Okyanus Yayıncılık.
• Ksenefontov, Gavriil Vasilyeviç (2011), Yakut Şamanlığı, (çev. Atilla Bağcı), Konya: Kömen Yayınları.
• Lindow, John (2001), Handbook of Norse Mythology, California: ABC-CLIO Inc.
• Lindpere, Mirjam (2013), Pre-Christian Beliefs and Traditions in Georgia (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Tartu: University of Tartu, Faculty of Theology.
• Lvova, E. L. ve diğerleri (2013a), Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri: Kâinat ve Zaman, Nesneler Dünyası, (çev. Metin Ergun), Konya: Kömen Yayınları.
• Lvova, E. L. ve diğerleri (2013b), Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri: İnsan ve Toplum, (çev. Metin Ergun), Konya: Kömen Yayınları.
• Lvova, E. L. ve diğerleri (2013c), Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri: Simge ve Ritüel, (çev. Metin Ergun), Konya: Kömen Yayınları.
• Makas, Zeynelabidin – Kalafat, Yaşar (2017), Aras Vadisinde Karşılaştırmalı Türk Halk İnançları, Ankara: Berikan Yayınevi.
• Monaghan, Patricia (2004), The Encyclopedia of Celtic Mythology and Folklore. New York: Facts on File Inc.
• Mortensen, Karl (1913), Norse Mythology (çev. A. Clinton Crowell), New York: Thomas Y. Crowell Company.
• Naess, Arne (1995), “Mountains and Mythology”, Trumpeter, 12, ss. 4.
• Ochirova, Bairma (2013), Türk ve Buryat Efsanelerinde Dağ Kültü (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Orkun, Hüseyin Namık (2011), Eski Türk Yazıtları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ögel, Bahaeddin, (2010a), Türk Mitolojisi I. Cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Pinch, Geraldine (2002), The Handbook of Egyptian Mythology. California: ABC-CLIO Inc.
• Potapov, Leonid (2012a), “Altay Türklerinde Avcı İnançları ve Gelenekleri”, (çev. Atilla Bağcı), Karadeniz, C. 1, S. 15, ss. 1-22.
• Potapov, Leonid (2012b), Altay Şamanizmi, (çev. Atilla Bağcı), Konya: Kömen Yayınları.
• Radloff, Wilhelm (1954), Sibiryadan 1.1, İstanbul: Maarif Basımevi.
• Radloff, Wilhelm (1956), Sibiryadan 1.2, İstanbul: Maarif Basımevi.
• Rahman, Abdulkerim (1996), Uygur Folkloru, (çev. Soner Yalçın ve Erkin Emet), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Roberts, Jeremy (2004), Japanese Mythology A to Z, New York: Facts on File.
• Roux, Jean Paul (2005), Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, (çev. Aykut Kazancıgil – Lale Arslan), İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Roux, Jean Paul (2011), Eski Türk Mitolojisi, (çev. Musa Yaşar Sağlam), Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
• Sanderson, Ivan T. (1961), Abominable Snowmen: Legend Come to Life, Philadelphia and New York: Chilton Company.
• Simpson, Jacqueline – Roud, Steve (2000), A Dictionary of English Folklore, New York: Oxford University Press.
• Skyes, Bryan (2016), Bigfoot, Yeti and the Last Neanderthal, Massachussets: Disinformation Books.
• Sönmez, Seniha (2008), Türklerde Dağ Kültü İnancı ve Altay, Tıva ve Şor Destanlarında Dağ (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sproul, Barbara C. (2018), Yaratılış Mitleri: İnsanın ve Evrenin Ortaya Çıkışına Dair Tüm Dünyadan Mitler (çev. Ali Bucak), İstanbul: Hil Yayın.
• Steele, Paul (2004), Handbook of Inca Mythology, California: ABC-CLIO Inc.
• Tanyu, Hikmet (1973), Dinler Tarihi Araştırmaları, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Taş, İsmail (2011), Türk Düşüncesinde Kozmogoni-Kozmoloji, Konya: Kömen Yayınları.
• Tokdemir, Hayrettin (1993), Artvin Yöresi Folkloru, Ankara: y.b.y.
• Turan, Mustafa (1998), “Tarihi Kaynaklar Işığında Nevruz’un Menşei Meselesi”, Milli Folklor, 37 (Bahar), ss. 90-104.
• Uraz, Murat (1994), Türk Mitolojisi, İstanbul: Düşünen Adam Yayınları.
• Yu, Chen (2000), Dunhang Efsaneleri: İpek Yolunda Anlatılan Efsaneler, (çev. Nur Yener), İstanbul: Okyanus Yayıncılık.
• K.K.1. İhsan Çölmerik, 1943, Hakkâri Doğumlu, Lise Mezunu.