The State Men of Turkish and Mongolian Period in Sa‘dî-i Şîrâzî's Persian Poems

Yıl 2020, Sayı: 69, 441 - 462, 30.09.2020

Özkan Dayı

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4364

Öz

The XI-XIV centuries, which had an important place in the Medieval Near East history in terms of political, military and cultural changes, is a period in which the domination of Turkish-Mongolian origin dynasties was experienced intensely in the geography. This age of change and transformation has brought Persian literature to a different process in every field, and Persian literature has been greatly influenced by the socio-economic structure and political formations in this historical course.
Sa‘dî-i Şîrâzî, who lived in this process, who reflects the rulers of his period and the periods before him, and one of the famous counseling masters of the Mongolian period, presents these statesmen as an factor of advice and instruction in his works with the effect of the circumstances. With this approach, we aim to evaluate the medieval Turkish-Mongolian statesmen in the poet's work from the perspective of Sa‘dî-i Şîrâzî by exemplifying the poet's poems.

Anahtar Kelimeler

Medieval, Sa‘dî-i Şîrâzî, Turkish- Mongolian Statesmen

Sa‘dî-i Şîrâzî'nin Farsça Şiirlerinde Türk ve Moğol Dönemi Devlet Adamları

Öz

Orta Çağ Yakındoğu tarihinde siyasi, askerî ve kültürel değişimlerin açısından önemli bir yere sahip olan XI-XIII. yüzyıllar, Türk-Moğol kökenli hanedanların hâkimiyetlerinin coğrafyada yoğun olarak yaşandığı bir dönemdir. Bu değişim ve dönüşüm çağı Fars edebiyatını her alanda farklı bir sürece getirmiş, bu tarihî seyir içerisinde sosyoekonomik yapı ve siyasi oluşumlardan Fars edebiyatı da fazlası ile etkilenmiştir. Bu etkileşim süreci, Fars edebiyatı alanında eser veren şair ve yazarların eserlerinde Türk-Moğol devlet adamlarından doğal olarak yoğun bir şekilde söz etmelerine sebep olmuştur.
Bu süreç içerisinde yaşayan, eserlerine döneminin ve kendisinden önceki çağların hükümdarlarını yansıtan ve Moğol döneminin ünlü nasihat ustalarından ve müeddiplerinden Sa‘dî-i Şîrâzî, içinde bulunduğu şartların etkisi ile eserlerinde bu devlet adamlarını nasihat ve ibret unsuru olarak sunmaktadır. Bu yaklaşım tarzı ile şairin eserinde yer alan Orta Çağ Türk-Moğol devlet adamlarını şairin şiirleri ile örneklendirerek Sa‘dî-i Şîrâzî’nin bakış açısıyla değerlendirmeyi ve Fars edebiyatı disiplini içerisinde Türk-Moğol tarihine dair verileri farklı bir şekilde sunmayı amaçlamaktayız.

Anahtar Kelimeler

Orta Çağ, Sa‘dî-i Şîrâzî, Türk-Moğol Devlet Adamları

Kaynakça

• Ahmed Ebî Yakûb, Târîh-i Yakûbî, (Trc. Muhammed İbrahim Âyetî), II, İntişârât-i İlm ve Ferheng, Tahran 1342 hş.
• Âştiyânî, Abbâs İkbâl, Târîh-i Mogûl ve Evâyil-i Eyyâm-i Teymûrî, I-II, İntişârât-i Nâmek, Tahrân 1374 hş.
• Beyzâvî, Abdullah b. Ömer, Nizâmu’t-Tevârîh, (Tsh. Mîr Hâşim Muhaddes), Tahrân 1382 hş.
• Cûzcânî, Minhâcuddîn Osmân b. Sirâcuddîn Muhammed, Tabakât-ı Nâsırî, I-II, (Haz. Abdulhay Habîbî), Encümen-i Târîh-i Afgânistân, Kâbil 1343 hş.
• Çiçekler, Mustafa, “Sa‘dî-i Şîrâzî”, DİA, İstanbul 2008, XXXV, 405-407.
• Çiftçi, Hasan, Klasik Fars Edebiyatında Hiciv ve Sosyal Eleştiri, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2002.
• Dayı, Özkan, “Vezir Şemseddin Cüveynî’nin İlhanlı Devletindeki Faaliyetleri (1263-1284)”, Bayburt Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Dergisi, Sayı: 1, Bayburt 2018, s. 95-108.
• Dayı, Özkan, Moğolların Teşkilat ve İdarî Tarihi (İran Moğolları 1220-1295), Altınordu Yay., Ankara 2020.
• Dihhudâ, Ali Ekber, “Sa‘dî”, (Haz. Muhammed Mu‘îneddîn -Seyyid Ca’fer Şehîdî),Çâp-i Dânişgâh-i Tahrân, Tahrân 1373 hş., VIII, 12040.
• Durmuşoğlu, Kurban, “Abaka Han Dönemi (1265-1282) İlhanlılar’da Dış Siyaset (Altın Ordu-Çağatay- Memlûk Örneği)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 65, Erzurum 2019, 221-244.
• Ebu’l-Ferec İbnü’l-İbrî, Târîhu Muhtasari’d-Düvel, (Çev. Şerafettin Yaltkaya), TTK, Ankara 2011.
• el-Kutbî, Muhammed b. Şâkir, Fevâtu’l-Vefeyât, I-V, Dâr-i Sâdir, Beyrut 1974.
• Ensârî, Muhammed Hasan Câberî, Târîh-i Isfahân ve Rey, Isfahân 1321 hş.
• Erçavuş, Deniz, Hâfız-ı Şîrâzî’nin Gazellerinde Mitolojik Unsurlar, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2012.
• es-Suyûtî, Celâleddîn Abdurrahman b. Ebi Bekr, Târîhu’l-Hulefâ, Beyrut 1416.
• Fehmî, Abdusselâm Abdulazîz, Târîhü’l-Devletü’l-Mogûliyye fî Îrân, Dârü’l-Ma‘ârif, İskenderiye 1981.
• Hândmîr, Gıyâseddîn b. Humâmeddîn el-Hüseynî, Habîbu’s-Siyer, (Tsh. Doktor Muhammed Debîr Siyâkî), I-IV, Kitâbfurûş-i Hayyâm, Tahrân 1333 hş.
• Hekîm Ebu’l-Kâsım Firdevsî, Şâhnâme, İntişârât-i Tahrân, Tahran 1388 hş.
• İbn Kuteybe, ʿUyûnü’l-aḫbâr, I, Kahire 1996. İbn-i Belhî, Farsnâme, İntişârât-i Esâtîr, Tahrân 1384 hş.
• İsmâ‘îl Bâşâ el-Bağdâdî, Hediyyetu’l-‘Ârîfîn, I-II, İstanbul 1951. Kazvînî, Hamdullah Ebî Bekr b. Ahmed b. Nasr Müstevfî, Târîh-i Guzîde, (Haz. Abdulhüseyn Nevâ’î), İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahrân 1387 hş.
• Kehhâle, Umar Rızâ, Mu‘cemu’l-Mü’ellifîn, I-XV, Dâr-i İhyâü’t-Turâsü’l-‘Arabiyye, Beyrut ty.
• Kenârrûdî, Kurbân ‘Alî, “Nizâm-i Mâlîyât-i Mogûlân ve Te’sîr-i Ân der İnhitât ve Zevâl-i Şehrhâyi Îrân”, Pejûheşî Târîh, 1387 hş., 12, 83-111.
• Merçil, Erdoğan, Fars Atabekleri Salgurlular, TTK, Ankara 1991.
• Merçil, Erdoğan, Kirmân Selçukluları, TTK, Ankara 1989.
• Mîrhând, Mîr Seyyid Hamîdeddîn Muhammed b. Seyyid Burhâneddîn Hâvendşâh b. Kemâleddîn Mahmûd el-Belhî, Târîh-i Ravzatu’s-Safâ, I-XI, Pîrûz, Tahrân 1339 hş.
• Muhammed b. Dâvud, Târîh-i Benâketî, (Tsh. Ca‘fer Şe‘âr), Tahrân 1348 hş.
• Mü’eyyîd Şîrâzî, Ca’fer, “Peyvendhâ-yi Honerî Kemâl Hucendî ve Sa‘dî Şîrâzî”, Makâlât-i Mecme‘-i Bozorgdâşt-i Kemâl-i Hucendî, Tebriz 1375 hş., I, 253-270.
• Nefîsî, Sa‘îd, Târîh-i Nazm ve Nesr der Îrân ve Zebân-i Fârsî, I-II, İntişârât-i Furûgî, Tahrân 1363 hş.
• Özgüdenli, Osman Gazi, “Ögedey Han”, DİA, İstanbul 2007, XXXIV, 21-22. Reşidüddîn Fazlullâh, Câmi‘u’t-Tevârîh, (Tsh. Doktor Behmen Kerîmî), İntişârât-i İkbal, Tahrân 1374 hş.
• Rızâ Kulî Hân Hidâyet, Fihrisu’t-Tevârîh, (Tsh. Abdulhüseyn Nevâ’î-Mîr Hâşim Muhaddes), Tahrân 1373 hş.
• Şeyh Muslihiddîn Sa‘dî-yi Şîrâzî, Kulliyât-i Sa‘dî, (Tsh. Muhammed ‘Alî Furûgî), İntişârât-i Kaknûs, Tahrân 1368 hş.
• Şeyh Muslihiddîn Sa‘dî-yi Şîrâzî, Küllîyât-ı Sa‘dî, (Haz. Muhammed Alî Furûgî Nüshasından Nâsır Ahmedzâde), Tahrân 1390 hş.
• Şeyh Muslihiddîn Sa‘dî-yi Şîrâzî, Bostan ve Gülistan, (Haz. Hüseyin Su-Abdürrahim Karadeniz), Hece Yayınları, Ankara 2011.
• Şeyh Muslihiddîn Sa‘dî-yi Şîrâzî, Golistân-i Sa‘dî, (Tsh. Halîl Hatîb Rehber), Tahran 1347 hş.
• Şeyh Muslihiddîn Sa‘dî-yi Şîrâzî, Şerh-i Gazelhâ-yi Sa‘dî, (Tsh. Muhammed Rızâ Buzurk Hâlikî-Turec ‘İkdâyî), I-II, İntişârât-i Zevvâr, Tahrân 1386 hş.
• Semerkandî, Emîr Devletşâh, Tezkiretu’ş-Şu‘arâ, (Tsh. Muhammed Ramazânî), İntişârât-i Pedîde-i Hâver, 1338 hş.
• Sümer, Faruk, “Kızıl Arslan”, İA, VI, MEB Basımevi, İstanbul 1945, 787-789. Şebânkâreî, Muhammed b. Ali b. Muhammed, Mecma‘u’l-Ensâb, (Tsh. Mîr Hâşim Muhammed), İntişârât-i Emîr Kebîr, Tahrân 1343 hş.
• Şîrâzî, Ebu’l-‘Abbâs Ahmed b. Ebî’l-Hayr Zerkûb-i Şîrâznâme, (Tsh. Behmen Kerîmî), Tahrân 1310-1350 hş.
• Refî’î, Emîr Teymûr-Gulistânî, Hânîye , “Alâaddîn ‘Atâ Melik Cüveynî ve Hülâgû Hân-i Mogûl”, Faslnâme-i ‘İlmî- Pejûheşî Târîh, ty., 9, 105-121.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr, Târîh-i Taberî, I-XVI, 1352 hş. Tetevî, Mollâ Ahmed–Kazvînî, Asâf Hân, Târîh-i Elfî, (Tsh. Gulâm Rızâ Tabâtabâyî Mecd), I-VI, Şirket-i İntişârât-i ‘İlmî ve Fehengî, Tahrân 1382 hş.
• Üçok, Bahriye, İslâm Tarihi Emeviler Abbasiler, Ankara 1979.
• Ünal, Ömer, “Sa‘dî-i Şîrâzî’nin Arapça Şiirleri ve Bağdad Mersiyesi”, Nüsha Şarkiyat Araştırmaları Dergisi, Ankara 2006, 21, 89-110.
• Yâhakkî, Muhammed Ca’fer, Kulliyât-ı Târîh-i Edebiyât-ı Fârsî, Tahrân 1389 hş.
• Yıldırım, Nimet, Fars Mitolojisi Sözlüğü, Kablcı Yay., İstanbul 2017. Zebihullah-i Safa, Târîh-i Edebiyât der İrân, I-V, İntişârât-ı Firdovs, Tahrân 1349 hş.
• Zebihullah-i Safa, İran Edebiyatı Tarihi, (Çev. Hasan Almaz), I-II, Nusha Yay., Ankara 2005.