Doğu Anadolu Bölgesi İçin Verilen Eksonim İsimler ve Armenia

Yıl 2021, Sayı: 71, 511 - 552, 15.05.2021

Nusret Burak Özsoy

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4458

Öz

Coğrafi isimler vasıtasıyla mekânı tanır, tanıtır, adlandırır ve anlamlandırırız. Bilinçli eylemlerin bir sonucu olan bir coğrafi mekânın adlandırılması süreci toplumsal, tarihi, coğrafi, yönetimsel, ideolojik ya da ekonomik sebepler ve ilişkilerin etkili olduğu bir süreçtir. Yapılan coğrafi isimlendirmelerin durumları hakkında ise endonim ve eksonim kavramları bilgi verir. Bir coğrafi yere dışardan, yabancılar tarafından yapılan adlandırmalar eksonim adlandırma olarak tanımlanır. Tarihi süreç içerisinde genellikle büyük medeniyetlerin periferisinde kalmış olan Doğu Anadolu Bölgesi hakkında bilgi veren Yakındoğu ve Hellen kökenli yazılı kaynaklar bölgeyi algılayışlarına göre çeşitli isimler vermiştir. Doğu Anadolu’nun fiziki özellikleri ve politik yapısının konu edildiği söz konusu eserlerde herhangi bir etnik bir gruba atıfta bulunularak bir coğrafi isimlendirme yapılmaz. Akkad ve Aššur kaynakları ile başlayan Doğu Anadolu hakkında bilgi edinme süreci Pers ve Hellen kaynakları ile devam etmiştir. Yakındoğu ve Hellen kökenli eserlerin tamamı bölgeye eksonim statüde değerlendirilen isimler vermiştir. Çalışmanın temel amacı; Doğu Anadolu Bölgesi’ni tarihi coğrafyası temelinde inceleyerek, aldığı eksonim isimleri ve bu isimlerin içinde bugün uluslararası literatürde bir etnisiteye isim olmuş antik Armenia ismini, kökenini, eksonim anlamını ve tarihsel sürecini değerlendirmektir. Akkad kaynaklarından başlayarak Aššur, Pers ve Grek yazılı kaynakları temel referans kaynağı kullanılarak modern kaynaklarla desteklenen bir tarihi coğrafya çalışması ve isim analizi yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Doğu Anadolu, Armenia, toponomi, eksonim

Exonym Names Given and Armenia for Eastern Anatolia Region

Öz

Through geographical names, we know about, explain, name and make sense of space. The process of naming a geographical space, which is a consequence of conscious acts, is a process where social, historical, geographical, administrative, ideological or economic causes and relationships are effective. Regarding the states of geographical denominations that are performed, the concepts of endonym and exonym provide information. Denominations made from outside by strangers for a geographical place are defined as exonym denomination. Written sources with Near Eastern and Hellenistic origins that provide information on the Eastern Anatolia Region, which has stayed within the periphery of great civilizations throughout the historical process, have given it various names based on their understanding of the region. In the aforementioned works which discuss the physical properties and political structure of Eastern Anatolia, no geographical denomination is carried out by referring to any ethnic group. The process of gathering information on Eastern Anatolia which started with Akkadian and Assyrian sources continued with Persian and Hellenistic sources. All works with Near Eastern and Hellenistic origins gave names to the region which were in the exonym category. The main purpose of this study is to examine the Eastern Anatolia Region on the basis of its historical geography and investigate the exonyms it has carried, the ancient name of Armenia among these names which has become the name of an ethnicity in the international literature today, its origins, exonym meaning and historical process. By starting with Akkadian sources and using Assyrian, Persian and Greek written sources as the main source of reference, a historical geography study supported with modern sources and name analysis are carried out.

Anahtar Kelimeler

Eastern Anatolia, Armenia, toponomy, exonym

Kaynakça

• Cyr. (Xenophon, Cyropaedia). The Cyropaedia of Xenophon. C. W. Gleason. New York: Cincinnati: Chicago 1897. Xenophon Cyropaedia vol. V-VI: Books 1-4; 5-8. With an English translation by W. Miller. London, New York 1914 (The Loeb Classical Library)
• Diod. (= Diodorus Siculus, Bibliotheke Historike). Kullanılan Metin ve Çeviri: Diodorus of Sicily. With an English translation by R. M. Geer. London, New York 1947 (The Loeb Classical Library).
• Epitome of the Philippic History of Pompeius Trogus. Translated, with notes, by the R. J. S. Watson. London: Henry G. Bohn, York Street, Convent Garden 1853.
• FGrHist. (= Die fragmente der griechischen Historiker). Kullanılan Metin ve Çeviri: Die fragmente der griechische Historiker. Ed. F. Jacoby I- XV. Berlin-Leiden 1923-1958.
• Hdt. (= Herodotos, Historiai). Kullanılan Metin ve Çeviriler: Herodotus. (İng. çev. A. D. Godley). Cambridge, Mass.- London. 1920.
• Iust. (= Marcus Iulianus Iustinus, M. Iuliani Iustini Epitoma Historiarum Philippicarum Pompei Trogi). Kullanılan Metin ve Çeviriler: Epitome of the Philippic History of Pompeius Trogus. With an English translation by J. C. Yardley. With introduction and explanatory notes by R. Develin. Atlanta, GA 1994.
• Ksenophon, Anabasis On binlerin Dönüşü, Çev. Oğuz Yarlıgaş, Kabalcı Yay., İstanbul, 2011. Xen. Anab. (= Xenophon, Anabasis). Kullanılan Metin ve Çeviriler: Xenophon, Anabasis, With an English translation by C. L. Brownson, Cambridge, Harward University Press, 1922 (The Loeb Classical Library).
• MX (= Movsēs Xorenacʿi, Patmutʿiwn Hayocʿ) Khorenatsi, Moses. (1978). History of the Armenias (Trans. R.W. Thomson). Cambridge, Mass and London: Harward University Press.
• Plin. nat. (= G. Plinius Secundus, Naturalis Historiae). Kullanılan Metin ve Çeviriler: Pliny the Elder. The Natural History. With an English translation by H. Rackham, W. H. S. Jones, D. E. Eichholz, I- X. Cambridge, Mass.-London 1938- 1971 (The Loeb Classical Library).
• Steph. Byz. Ethnika (= Stephanos Byzantios, Ethnika). Kullanılan Metin ve Çeviriler: Stephani Byzantii, Ethnikon. Ed. A. Westermann. Libsae 1839; Stephani Byzantii Ethnica, vol. I: alpha-gamma. Ed. W. De Gruter. Berlin, 2006.
• Strab. (= Strabon, Geographika = Coğrafya). Kullanılan Metin ve Çeviriler: The Geography of Strabo. (İng. çev. by H. L. Jones). Cambridge, Mass.- London: The Loeb Classical Library. 1924; Strabon, Antik Anadolu Coğrafyası, Çev. A. Pekman, Arkeoloji ve Sanat Yay., İstanbul, 2009.
• Tac. ann. (=Tacitus, Annales). Kullanılan Metin ve Çeviriler: The Annals. With an English translation by J. Jackson. Cambridge, Mass.-London 1969 (The Loeb Classical Library).
• ARAB (= Ancient Records of Assyria and Babylonia) Luckenbill, Daniel, David. (1926). Ancient Records of Assyria and Babylonia I. Chicago: University of Chicago Press. Luckenbill, Daniel, David. (1927). Ancient Records of Assyria and Babylonia II: Historical Records of Assyria from Sargon to end. Chicago: The University of Chicago Press. ARI (= Assyrian Royal Inscriptions)
• Grayson, Albert, Kirk. (1972). Assyrian Royal Inscriptions I: From the beginning to Ashur-resha-ishi I. Records of the Ancient Near East II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag.
• Grayson, Albert, Kirk. (1976). Assyrian Royal Inscriptions II: From Tiglath-Pileser I to Ashur-nasir-apli II. Records of the Ancient Near East II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag.
• UET (= Ur Excavation Text) Gadd, C. John ve Legrain, Leon. (1928). Ur Excavation Texts I: Royal Inscriptions. London: British Museum.
• RIMA (= Royal Inscriptions of Mesopotamia, Assyrian Periods)
• Grayson, Albert, Kirk. (1987). Assyrian Rulers 3rd and 2nd Millenia BC (to 1115 BC). Royal Inscriptions of Mesopotamia, Assyrian Periods, I. Toronto: University of Toronto Press.
• Grayson, Albert, Kirk. (1991). Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC I (1114-859 BC). Royal Inscriptions of Mesopotamia, Assyrian Periods II. Toronto: Toronto University Press.
• Grayson, Albert, Kirk. (1996). Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC II (858-745 BC). The Royal Inscriptions of Mesopotamia, Assyrian Period III. Toronto: University of Toronto Press.
• RIME (= Royal Inscriptions of Mesopotamia, Early Periods) Frayne, R. Douglas. (1993). Sargonic and Gutian Periods (2334 – 2113 BC), The Royal Inscriptions of Mesopotamia, Early Periods, Vol II. Toronto; Buffalo; London: University of Toronto Press.
• Adontz, Nicolas. (1946). Historie d’Arménie: Les Origines, du Xe Siécle au VIe (Av. J.-C). Paris: Union Générale Arménienne de Beinfaisance.
• Adontz, Nicolas. (1970). Armenia in the Period of Justinian (Trans. Nina G. Garsoïan). Lizbon: Calouste Gulbenkian Foundation.
• Archibald, H. Zofia, H., John Davies, Vincent Gabrielsen, Graham Oliver. (2011). Hellenistic Economies. London: Routledge.
• Arınç, Kenan. (2011). Doğal, İktisadi, Sosyal ve Siyasal Yönleriyle Türkiye’nin İç Bölgeleri. Eser Ofset: Erzurum.
• Asheri David, Alan Lloyd, Aldo Corcella. (2007). A Commentary on Herodotus Books I-IV b. (Ed. Oswyn Murray, Alfonso Moreno). Oxford: Oxford University Press.
• Atalay, İbrahim, Kenan Mortan. (2006). Türkiye Bölgesel Coğrafyası. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• Barnet, Richard David ve Thomas M. Falkner. (1962). The Sculptures of Ashur-nasir-apli II (883-859 B.C.), Tiglath-pilesar (745-727 B.C.), Esarhaddon (681-669 B.C.) from the Central and South-West Palaces at Nimrud. London: The Trustees of the British Museum.
• Barnett, Richard David. (1982). “Urartu” CAH, III, 71, 215-365.
• Bartos-Elekes, Zsombor. (2008). “The Discussion on Terminology of the Terms Exonym and Endonym”, Review of Historical Geography and Toponomastics, III, 5-6, 53-62. Baştürk, Mahmut Bilge. (2012). Doğu Anadolu’da Demir Çağlar İnanç Sistemlerinin Arkeolojik ve Filolojik Veriler Işığında İncelenmesi (Yayınlanmamış Doktora Tezi). ). İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı.
• Batmaz, Atilla. (2011). Urartu Kültürünü Oluşturan Temel Öğeler (Yayınlanmamış Doktora Tezi). İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Protohistorya ve Önasya Arkeolojisi.
• Belli, Oktay. (1978). “Urartu Sanatının Sosyo-Ekonomik Açıdan Eleştirisi Üzerine Bir Deneme”. Anadolu Araştırmaları VI. İstanbul, 45-95.
• Belli, Oktay. (1982). "Urartular". Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi I. İstanbul: Görsel Yayınlar, 139-208.
• Bournoutian, George A. (2006). A Concise History of the Armenian People, From Ancient Times to the Present. California: Mazda Publishers.
• Bournoutian, George A. (2011). Ermeni Tarihi Ermeni Halkının Tarihine Kısa Bir Bakış. İstanbul: Aras Yayıncılık.
• Briant Pierre. (2002). From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire. (Çev. P. T. Daniels) Winona Lake: Eisenbrauns.
• Britannica, T. Editors of Encyclopaedia (2017, April 18). Toponymy. Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/science/toponymy (Son Erişim Tarihi: 01.04.2021).
• Britannica, T. Editors of Encyclopaedia (2019, February 1). Low Countries. Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/place/Low-Countries (Son Erişim Tarihi: 01.04.2021).
• Britannica, T. Editors of Encyclopaedia (Invalid Date). Ebla. Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/place/Ebla
• Brosius, Maria. (2006). The Persians. An Introduction. London-New York: Routledge.
• Cameron, G. George. (1943). “Darius, Egypt, and “The Lands beyond the Sea”. Jour-nal of Near Eastern Studies. II, 307-313.
• Cameron, G. George. (1973). “The Persian Satrapies and Related Matters”. Journal of Near Eastern Studies 32, 1/2. Chicago: The University of Chicago Press. Casabonne, Oliver. (2007). “Büyük Kral ve Persler”, ArkeoAtlas, VI, 20-35.
• Chahin, Mark. (2001). The Kingdom of Armenia. London: Routledge.
• Çiğdem, S. (2000). “Başlangıçtan Eski Tunç Çağı Sonuna Kadar Erzurum ve Yöresi Geçim Kaynakları”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi-26. Erzurum. 197-210.
• Çiğdem, S.- Topaloğlu, Y. (2018). “Eski Çağ’da Doğu Anadolu’nun İktisadi Hayatı Üzerine Genel Bir Değerlendirme”. Anadolu’nun Eskiçağlarında İktisadi ve Zirai Hayat, ed. L. G. Gökçek, E. Yıldırım, O. Pekşen, İstanbul: Değişim Yayınları, 413-457
• Çiğdem, S.- Topaloğlu, Y.- M. Kılıç (2020). “Kemah’ın Tarihi Coğrafyası ve Tarihi”. Kemah Kalesi Kazıları, ed. M. L. Kindigili. Erzincan: Erzincan Valiliği Yayınları.
• Çiğdem, Süleyman. (2007). “Urartu Krallığı’nın Doğu Karadeniz İlişkilerinde Diauehi Ülkesinin Rolü”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9, 81-98.
• Çiğdem, Süleyman. (2008). Gümüşhane Bölgesi’nin Tarih ve Arkeoloji Araştırmaları. Erzurum: Gümüşhane Valiliği Yayınları 6.
• Çilingiroğlu, Altan. (1994). Urartu Tarihi, Bornova: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Çilingiroğlu, Altan. (1997). Urartu Krallığı Tarihi ve Sanatı. İzmir: Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı.
• Cook, John, Manuel. (1983). The Persian Empire. New York: Schocken Books.
• Cook, John, Manuel. (1985). “The Rise of the Achaemenids and Establishments of their Empire”. (Ed. I. Gershevitch) CHI, II, IV, 200-291.
• Curtis, E., John ve Nigel Tallis (Ed.). (2008). The Balawat Gates of Ashurnasirpal II. London: British Museum Press.
• D’jakonov, Igoŕ, Michajlovič. (1985). “Hurro-Urartian Borrowings in Old Armenian”, Journal of the American Oriental Society, 105,4, 597-603.
• D’jakonov, Igoŕ, Michajlovič. ve S. M. Kaškaj. (1981). Geographical Names According to Urartian Texts. Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag.
• Dandamayev, Muhammad, Abdulkadyrovich. (2012). “Achaemenid Taxation”. Encyclopedia Iranica. http://www.iranicaonline.org/articles/achaemenid-taxation (Son Erişim Tarihi: 01.04.2021).
• Dedeyan, Gérard. (2015). Ermeni Halkının Tarihi (Çev. Ş. Çiltaş). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Dines, Jennifer. (2004). The Septuangit, Understanding the Bible and Its World. London-New York: T&T Clark LTD.
• Dönmez, Şevket. (2016). Anadolu ve Ermeniler, Kızılırmak Havzası Demir Çağı Toplumunun Doğu Anadolu Yaylasına Büyük Göçü. İstanbul: Anadolu Öntarih Yayınları 1. Dussen, van der Jan. (2016). Studies on Collingwood, History and Civilization. Switzerland: Springer.
• Dyer, H. Thomas. (1872). “Thospi’tis” A Dictionary of Greek and Roman Geography II William Smith (ed.). London: John Murray, Albemarle Street.
• Easton, George, Matthew. (Ed.) (1897). Illustrated Bible Dictionary. London, Edinburg and New York: T. Nelson and Sons.
• Einwag, Berthold ve Otto Adelheid. (2006). Tall Bazi 2000 und 2001 – Die Untersuchungen auf der Zitadelle und in der Nordstadt. Damaszener Mitteilungen, 15, 105-130.
• Erinç, Sırrı. (1953). Doğu Anadolu Coğrafyası, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Yayınları, cilt no:15, sayı: 572.
• Erzen, Afif. (1992). Doğu Anadolu ve Urartular. XX. dizi, sa. 8. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Farkas, Ann. (1985). “The Behistun Relief”. Gershevitch (Ed.) The Cambridge History of Iran, 828-831.
• Finn, Jennifer. (2011). “Gods, Kings, Men: Trilingual Inscriptions and Symbolic Visualizations in the Achaemenid Empire”. Ars Orientalis 41, 219-275.
• Frayne, Douglas, R. (1993). Sargonic and Gutian Periods (2334 - 2113 BC), The Royal Inscriptions of Mesopotamia, Early Periods, II, XXV. Toronto, Bufallo, London: University of Toronto Press.
• Frye, N., Richard. (1976). The Heritage of Persia. London: Weidenfeld & Nicholson.
• Gadd, Cyril, John. (1923). The fall of Nineveh. The newly discovered Babylonian chronicle, no. 21, 901, in the British Museum. London: Sold at the British Museum.
• Galichian, Rouben. (2014). Historical Maps of Armenia, The Carthographic Heritage. London: Bennet&Bloom.
• Garsoïan, Nina. (1997). “The Emergence of Armenia”. Armenian People from Ancient to Modern Times I, (Ed.: R., G., Hovannisian). New York: St. Martin's Press, 37-62.
• Garsoïan, Nina. (2012). “Movsēs Xorenac‘I”. Encyclopedia Iranica. https://iranicaonline.org/articles/movses-xorenaci. (Son Erişim Tarihi: 01.04.2021).
• Garstang, John. (1943). “Hittite Military Roads in Asia Minor: A Study in Imperial Strategy with a Map (Plate XVII)”. AJA, XLVII, 35-62.
• Ghirshman, Roman. (1954). Village Perse-Achéménide. Mémoires de la Mission Archéologique en Iran, XXXVI. Paris: Presses Universitaires de France.
• Goetze, Albrecht. (1933). Die Annalen des Muršiliš. MVAeG, XXXVIII.
• Goetze, Albrecht. (1957). Kleinasien. Kulturgeschichte des Alten Orients: 3. Abschnitt; 1. Handbuch der Altertumswissenschaft; Abt. 3: Teil 1: Bd. 3. München: Verlag C.H. Beck, MCMLVII.
• Goodspeed, George S. (1899). “The Persian Empire from Darius to Artaxerxes”. The Biblical World, 14, 4, 251-257.
• Greppin, John, A. C. ve D’jakonov, Igoŕ, Michajlovič (1991). “Some Effects of the Hurro-Urartian People and Their Languages upon the Earliest Armenians”. Journal of the American Oriental Society, 111/ 4, 720- 730.
• Grousset, René. (1947). Histoire de L’Arménie: des origines á 1071. Paris: Payot.
• Gümüş, Nebi. (2014). “İslam Tarihi Kaynaklarında Ermeniler”. Tarihte Türkler ve Ermeniler I. Ankara: TTK, 207-223.
• Günaltay, Şemseddin. (1951). Yakın Şark IV, II. Bölüm, Romalılar Zamanında Kapadokya, Pont ve Artaksiad Krallıkları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Güngördü, Ersin. (2010). Türkiye’nin Coğrafyası. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Gunter, Ann. (1982). “Representations of Urartian and Western Iranian fortress Architecture in the Assyrian Reliefs, Iran”. British Institute of Persian Studies, 20,1, 103-112.
• Gurney, Oliver, Robert. (1973). “Anatolia c. 1750–1600 B.C”. I. E. S. Edwards, C. J. Gadd, N. G. L. Hammond, & E. Sollberger (Ed.). The Cambridge Ancient History.
• London: Cambridge University Press. 228 - 255.
• Hassanzadeh, Y. ve H. Mollasalehi. “New Evidence for Mannean Art: An Assessment of Three Glazed Tiles from Qalaichi (Izirtu)” (Ed. Javier Álvarez-Mon, Mark B. Garrison) Elam and Persia. Winona Lake, Eisenbrauns. 407-417.
• Hewsen, H., Robert. (1997). “The Geography of Armenia”. The Armenian People from Ancient to Modern Times I (Ed. Richard G. Hovannisian). New York: St. Martin’s Press, 1-17.
• Hewsen, H., Robert. (1997). “The Geography of Armenia”. The Armenian People from Ancient to Modern Times I (Ed. Richard G. Hovannisian). New York: St. Martin’s Press, 1-17.
• Hewsen, H., Robert. (2001). Armenia: A Historical Atlas. London: The University of Chicago Press.
• Honigmann, Ernst. (1935). Die Ostgrenze des Byzantinischen Reiches. Bruxelles: Editions de l’Institut de Philologie et d’Histoire Orientales.
• Horowitz, Wayne. (1998). Mesopotamian Cosmic Geography. Winona Lake (Ind.): Eisenbrauns.
• Hovannisian, G., Richard. (ed.) (1997). The Armenian People from Ancient to Modern Times: Volume I: The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century. New York: Palgrave Macmillan. 37-62.
• Işıklı, Mehmet ve Umut Parıltı (2019). “Doğu Anadolu’nun Geç Demir Çağı: Sorunlar ve Çözümsel Perspektifler”. Orta Ve Doğu Anadolu Geç Demir Çağı: Post-Urartu, Med ve Akhaimenid İmparatorlukları (Ed. A. Özfırat, Ş. Dönmez, M. Işıklı, M. Saba). İzmir: Ege Yayınları. 181-215.
• Işıklı, Mehmet. (2000). “M.Ö. I. Bin Yılda Erzurum Bölgesi: Arkeolojik ve Yazılı Kanıtlar Işığında Diauehi Krallığı”. Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 6, 49-74.
• Jacobs, Bruno. (2011). “Achaemenid Satrapies”. Encyclopædia Iranica. https://iranicaonline.org/articles/achaemenid-satrapies (E. Tarihi: 01.04.2021).
• Johandi, Andreas. (2012). “Mesopotamian Influences on the Old Persian Royal Ideology and Religion: The Example of Achaemenid Royal Inscriptions”. Cultural, Peace and Conflict Studies Series IV: Sõna sõjast ja soda sõnast: tekste ja tõlgendusi = War of Words, Words of War: Texts and Interpretations, (ENDC Proceedings, 16) (Ed. A. Saumets & V. Sazonov). Tartu. 159-179.
• Kalkan, Hatice. (2008). MÖ 6-4. Yüzyıllarda Doğu Anadolu: Arkeolojik Veriler Işığında Tarihsel ve Kültürel Değerlendirme (Basılmamış Doktora Tezi). İzmir: Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kanar, Mehmet. (1955). Büyük Türkçe-Farsça Sözlük - Büyük Farsça-Türkçe Sözlük. Tahran: Şirin Yayıncılık.
• Kaups, Matti. (1966). “Finnish Place Names in Minnesota: A Study in Cultural Transfer” The Geographical Review, 56, 3, 377-397.
• Kaya, Mehmet Ali. (2018). “Anadolu’da Pers Satraplıkları: Kuruluş, Yönetim ve Etnik Yapı”, Cedrus, 6, 159 - 179.
• Kent, Grubb, Roland. (1953). Old Persian. American Oriental Series, 33. New Haven (Conn.): American Oriental Society.
• Kent, Grubb, Roland. (1953). Old Persian: Grammar, Texts, Lexicon. New Haeven: American Oriental Society.
• King, William, Leonard ve Reginald Campbell Thompson. (1907). The Sculptures and Inscription of Darius the Great on the Rock of Behistun in Persia. London: British Museum.
• Kipfer, Barbara, Ann. (2000). Encyclopedic Dictionary of Archaeology. New York: Springer Science + Business Media.
• Köroğlu, Kemalettin. (2011). “Urartu: Krallık ve Aşiretler”. Urartu- Doğu’da Değişim (Ed. Kemalettin Köroğlu – Erkan Konyar). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Köroğlu, Kemalettin. (2012). Eski Mezopotamya Tarihi, Başlangıçtan Perslere Kadar. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Koyuncu, Mevlüt. (2014). “İslam Coğrafyacılarına Göre İrminiyye”. Tarihte Türkler ve Ermeniler I. Ankara: TTK, 225-231.
• Kroll, Stephan. (1984a). “Die Keramik”. Bastam II: Ausrabungen in den Urartäischen Anlagen 1978-1977 (ed. W. Kleiss). Berlin, 165-173.
• Kroll, Stephan. (1984b). “Urartus Untergang in anderer Sicht”. Istanbuler Mitteilungen 34, 151-170.
• Kuhrt, Amélie. (2007). The Persian Empire. A Corpus of Sources from the Achaemenid Period I-II. London: Routledge.
• Kuhrt, Amélie. (2010). Eski Çağ'da Yakındoğu I-II. (Çev. Dilek Şendil). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Külekçi, Cahit. (2012). İslam Tarihinde Ermeniler ve Ermenistan Fetihleri (Hulefâ-yi Râşidîn ve Emevîler Dönemi). İstanbul: DBY Yayınları.
• Kurkjian M. Vahan. (1958). A History of Armenia. Armenian General Benevolent Union of America.
• Lang, David, Marshall ve Charles Burney. (1971). The peoples of the hills: Ancient Ararat and Caucasus, History of Civilization Series. London: Weidenfeld & Nicolson.
• Lang, David, Marshall. (1970). Armenia, Cradle of Civilization. London: George Allen & Unwin Ltd.
• Lehmann-Haupt, Carl, Ferdinand, Friedrich. (1910-1926). Armenien Einst und Jetzt I-II: Reisen und Forschungen. Berlin: Behr.
• Lehmann-Haupt, Carl, Ferdinand, Friedrich. (1928-35). Corpus Inscriptionum Chaldicarum I-II. Berlin- Leipzig: Walter de Gruyter GmbH.
• Lehmann-Haupt, Carl, Ferdinand, Friedrich. (1931). Armenien Einst Und Jetzt III: Reisen und Forschungen. Berlin: Behr.
• Luckenbill, Daniel, David. (1912). “Inscriptions of Early Assyrian Rulers” AJSLL, XXVIII, 3, 153-203. Chicago: The University of Chicago Press.
• Luckenbill, Daniel, David. (1924). The Annals of Sennacherib. Oriental Institute Pub. II. Chicago: University of Chicago Press.
• Luckenbill, Daniel, David. (1927) “Notes on the Assyrian Historical Texts” JNES, 43, 3, 208-225. “
• Mansel, Müfid, Arif. (1999). Ege ve Yunan Tarihi, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, XII, 8.
• Marquart, Joseph. (1930). Südarmenien und die Tigrisquellen nach Griechischen und Arabischen Geographen. Wien: Mechitharisten-Buchdruckerei.
• Marzahn, Joachim “Eight-sided prism with foundation inscription of Tiglath-pileser I (1114-1076 B.C.)” (Ed. P. O. Harper, E. Klengel-Brant, J. Aruz and K. Benzel).
• Discoveries at Ashur on the Tigris- Assyrian Origins, Antiquities in the Vorderasiatisches Museum, Berlin. New York: The Metropolitan Museum of Art. 122–124.
• Matiossian, Vartan. (2009). “Azzi-Hayasa on the Black Sea? Another Puzzle of Armenian Origins”. Armenian Pontus. The Trebizond-Black Sea Communities (Ed. R.G. Hovannisian). California, 67-77.
• Matthiae, Paolo ve Nicolό Marchetti. (2013). “In Search of an Explanatory Model for the Early Syrian State of Ebla”. Ebla and its Landscape. Early State Formation in the Ancient Near East (Ed. P. Matthiae & N. Marchetti). Walnut Creek, CA: Left Coast Press, 459-462.
• McDavid, I., Raven. (1958). Linguistic Geograpllic and Toponymic Research. Names, 6(2) 65-73.
• Melikˊišvili, A., Giorgi. (1960). Urartskie Klinoobraznye Nadpisi. Moskova: Izdatelʹstvo Akademii nauk SSSR.
• Merhav, Rivka ve Oktay Belli. (1991). Urartu - A Metalworking Center in the First Millenium B.C.E. XII. Jerusalem: Israel Museum.
• Messerschmidt, Leopold, Otto Weber, Friedrich Delitzsch, Otto Schroeder. (1911-22). “Keilschriften aus Assur historischen Inhalts” WVDOG, 16, 37. Leipzig: J.C. Hinrichs.
• Mitchell, Christine. (2015). “The Testament of Darius (DNA/DNB) and Constructions of Kings and Kingship in 1-2 Chronicles”. Political Memory in and after the Persian Empire. Atlanta: SBL Press, 363-380.
• Munn-Rankin, Joan, Margeret. (1975). “Assyrian Military Power 1300-1200 B.C.”. The Cambridge Ancient History. Cambridge: Cambridge University Press. 274 -306.
• Oelsner, J. (1999/2000). “Rezenzionen”. Archiv für Orientforschung 46/47: 373-380.
• Olmstead, Albert, Ten, Eyck. (1948). History of the Persian Empire. Chicago: University of Chicago Press.
• Olmstead, Albert, Ten, Eyck. (1964). History of Assyria. New York and London: Charles Scribner’s Sons.
• Oppenheim, Leo, A. (1956). “The Interpretation of Dreams in the Ancient near East. With a Translation of Assyrian Dream Book”, Transactions of the American Philosophical Society-New Series 46-3, 179-373.
• Otto, Adelheid. (2006). “Archaeological Perspectives on the Localization of Naramsin’s Armanum”. Journal of Cuneiform Studies LVIII, 1-26.
• Özdoğan, Mehmet. (2005). “Günümüz Sorunlarına Geçmişte Çözüm Aramak. Politik Bir Araç Olarak Arkeoloji”. Arredamento Mimarlık. 87-91.
• Özdoğan, Mehmet. (2006). Arkeolojinin Politikası ve Politik bir Araç olarak Arkeoloji. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Özfırat, Aynur vd. (2019). Orta ve Doğu Anadolu Geç Demir Çağı: Post-Urartu, Med Ve Akhaimenid İmparatorlukları. İzmir: Ege Yayınları.
• Parpola, Simo, Kimmo Koskenniemi, C H W Johns, Knut Leonard Tallqvist. (1970). Neo-Assyrian Toponyms, Alter Orient und Altes Testament Bd. 6. Kevelaer: Butzon & Bercker.
• Payaslian, Simon. (2007). The History of Armenia, From the Origins to the Present. New York: Palgrave Macmillan
• Payne, R. Margaret. (2006). Urartu Çivi Yazılı Belgeler Kataloğu. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Pehlivan, Mahmut. (1991a). Hayaşa (MÖ XV. ve XIII. Yüzyıllarda Kuzey-Doğu Anadolu). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları No. 121.
• Pehlivan, Mahmut. (1991b). Daya(e)ni/Diau(e)hi, (Uruatri-Nairi Konfederasyon Döneminden Urartu’nun Yıkılışına Kadar). Erzurum. Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları No. 124.
• Perko, Drago vd. (2017). Exonyms and other geographical names. Acta geographica Slovenica, 57/1, 99-107.
• Petrosyan, Armen. (2007). “The Problem of Identification of the Proto-Armenians: A Critical Review”. Journal of the Society for Armenian Studies, 16, 25-66.
• Petrosyan, Armen. (2009). “Forefather Hayk in the Light of Comparative Mthology”. The Journal of Indo-European Studies 37/1-2, 155-163.
• Petrosyan, Armen. (2012). “Armenia and Ireland: Myths of Preshistory”. Ireland and Armenia. Studies in Language, History and Narrative (Ed. M. Formin - A. Jivanyan – S. Mac Mahtuna). Washington: Institute for the Study of Man.
• Piotrovskiĭ, Boris, Borisovich. (1967). Urartu: The Kingdom of Van and its Art. New York: F.A. Praeger.
• Piotrovskiĭ, Boris, Borisovich. (1969). The Ancient Civilization of Urartu. New York: Cowles Book Co.
• Potts, T. Daniel. (2007). “Darius and Armenians”. Iranistik 9-10, 133-146.
• Powicke, Frederick, Maurice. (1954). “The Place-Names of Cumberland”. The English Historical Review, 69, 271, 311-313.
• Redgate, Anne, Elizabeth. (2000). The Armenians. Oxford: University Press.
• Rice, Talbot, Tamara. (1957). The Scythians. New York: Frederick A. Praeger Inc. Pub.
• Rollinger, Robert. (2007). “Med Krallığı”. Arkeoatlas, 6, 8‐18.
• Rollinger, Robert. (2008). “The Median ‘Empire’, The End of Urartu and Cyrus The Great’s Campaign in 547 (Nabonidus Chronicle II, 16)”. Ancient West and East, 7, 51-65.
• Root, Cool, Margaret. (1979). “The king and kingship in Achaemenid Art: Essays on the Creation of an Iconography of Empire”. Acta Iranica 19. Leiden: Diffusion, EJ Brill.
• Russel, H.F. (1984). “Shalmaneser’s Campaign to Urarṭu in 856 B.C. and the Historical Geography of Eastern Anatolia According to the Assyrian Sources”. Anatolian Studies, 34, 171-201.
• Russel, R. James. (1997). “The Formation of the Armenian Nation” The Armenians People from Ancient to Modern Times, I. New York: Palgrave Macmillan, 19-35.
• Russel, R., James. (1987). Zoroastrianism in Armenia (Ed. Richard N. Frye). Cambridge; MA; London; Department of Near Eastern Languages and Civilizations-Harvard Iranian Series.
• Salvini, Mirjo. (1967). Nairi e Ur(u)atri: Contributo alla storia della formazione del regno di Urartu. Incunabula Graeca v. 16. Roma: Edizioni dell’Ateneo.
• Salvini, Mirjo. (1995). Geschichte und Kultur der Urartäer. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft.
• Salvini, Mirjo. (2006). Urartu Tarihi ve Kültürü. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Salvini, Mirjo. (2011). “Urartu Tarihine Genel Bir Bakış”. Urartu: Doğu’da Değişim. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 74-101.
• Sarıkaya, Sevgi. (2015). Pers İdari Sistemi Perspektifinde Bir Satraplık Merkezi Daskyleion (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Antalya: Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri Ana Bilim Dalı.
• Sarıkaya, Sevgi. (2016). “Anadolu’da Pers Satraplık Sistemi”. Cedrus IV, 75-90.
• Schmidt, Rudiger. (1991). The Bisitun Inscriptions of Darius the Great: Old Persian Text. Corpus Inscriptionum Iranicarum, Inscriptions of Ancient Iran I, The Old Persian Inscriptions I. London: School of Oriental and African Studies.
• Schmidt, Rudiger. (2011). “Armenia and Iran i. Armina, Achaemenid province Armenia and Iran”. Encyclopedia Iranica, II/4, 417-418; https://iranicaonline.org/articles/armenia-i (Son Erişim Tarihi: 01.04.2021).
• Schmidt, Rudiger. (2014). “Achaemenid Dynasty”. Encyclopedia Iranica I/4, 414-426; http://www.iranicaonline.org/articles/achaemenid-dynasty. (Son Erişim Tarihi: 01.04.2021).
• Sevin Veli. (2007). Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası. Türk Tarih Kurumu
• Sevin, Veli (2012). “Van Bölgesi’nde Post-Urartu Dönemi: Yıkıntılar Üzerinde Yeni Bir Yaşam”. Belleten 76, 276, 351-368.
• Sevin, Veli. (1979). Urartu krallığının Tarihsel ve Kültürel Gelişimi. (Yayınlanmamış Doçentlik Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• Shahbazi, A., Shapur. (2005). “The History of the Idea of Iran”, Birth of the Persian Empire I (Ed. Vesta Sarkhosh Curtis Sarah Stewart). London-New York: I. B. Tauris & Co Ltd, 100-111.
• Sina, Aysen. (2008). “İlkçağ Tarih Yazımının Batı Anadolulu Öncüleri: III-Miletoslu Hekaitos”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, 27, 44, 113-166.
• Sinclair, A. Thomas. (1987-1990). Eastern Turkey: An Architectural and Archaeological Survey, I-IV. London: Pindar Press.
• Sivas, Hakan. (1991). Urartu ile İlgili Asur Kaynakları. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
• Smith, Adam. (2012). “The Prehistory of the Urartian Landscape”. Biainili-Urartu: The Proceedings of the Symposium Held. Munich. 39-52.
• Smith, William (ed). (1870-1872). A Dictionary of Greek and Roman Geography I-II. Various Writers. London: John Murray, Albemarle Street.
• Stewart, George Rippey. (1975). Names of Globe. London: Oxford University Press.
• Streck, M. ve Mükrimin Halil Yınanç. (1964). “Ermeniye”. Millî Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi IV, 317-326.
• Tanyu, Hikmet. (1988). “Ağrı Dağı”. Diyanet İslam Ansiklopedisi I. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 481, 482.
• Tarhan, M., Taner. (1978). M.Ö. XIII. Yüzyılda “Uruatri” ve “Nairi” Konfederasyonları, (Yayınlanmamış Doçentlik Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• Tarhan, M., Taner. (1980). “Urartu Devleti’nin “Kuruluş” Evresi ve Kurucu Krallardan “Lutipri=Latupri” Hakkında Yeni Görüşler”. AnAr, VIII, 69-114.
• Tarhan, M., Taner. (1986). “Urartu Devleti’nin Yapısal Karakteri”. IX. Türk Tarih Kongresi. Ankara: Türk Tarih Kurumu. 285-301.
• Tarkan, Tevfik. (1974). “Ana Çizgileriyle Doğu Anadolu Bölgesi” Erzurum ve Çevresi, Atatürk Üniversitesi 50. yıl Armağanı-I. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 7-22.
• Tent, Jan. (2015). “Approaches to Research in Toponymy”, Names, 63, 2, 65-74.
• Teraman-Hepdinçler, Özel. (2019). “İdeolojinin Somutlaştırılması: Behistun Yazıtı Üzerinden Bir İnceleme”. Mnemes Kharin-Filiz Dönmez-Öztürk Anısına Makaleler Anadolu Arkeolojisi, Epigrafisi ve Eskiçağ Tarihine Dair Güncel Araştırmalar. İstanbul: Homer Kitabevi.
• Terian, Abraham. (2002). “Xorenac’i and Eastern Histography of the Hellenistic Period”. REArm, 28, 101-141.
• Topaloğlu Y. (2016). " Kuzeydoğu Anadolu’da Yeni Bir Kaya Mezarı: Karapınar" Turkish Studies-11 (1), 175-196.
• Topaloğlu Y. (2016). "Erzurum ve Çevresi Tunç Çağı Yerleşmeleri" Turkish Studies-Sosyal Bilimler, 11(2), 1193-1230
• Topaloğlu, (2019). “Doğu Anadolu’nun Tarihsel Çerçevesi”. Alaybeyi Höyük, ed. G. Altunkaynak. Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları, 65-100
• Topaloğlu, Y- Uslu S. (2020). “Asur Devleti’nin Yıkılışı ve Medler”. Eski Mezopotamya’nın Siyasi Tarihi, ed. L. G. Gökçek, E. Yıldırım, O. Pekşen, İstanbul: Değişim Yayınları, 291-319
• Topaloğlu, Yasin. (2009). Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’nde Urartu’nun Tarihi Mirası (Kalıntıları) ve Arkeolojik Veri (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı.
• Toumanoff, Cyril. (1963). Studies in Christian Caucasian History. Washington: Georgetown University Press.
• Tuplin, Christopher. (1987). “Xenophon and the Garrisons of the Achaemenid Empire”. Archaeologische Mitteilungen aus Iran, 20, 167-246.
• Türkçe Sözlük I. (1998). Ankara: TDK Yay.
• Unger, Eckhard. (1913). Zum Bronzetor von Balawat, Beiträge zur Erklärung und Deutung der assyrischen Inschriften und Reliefs Salmanassars III. Leipzig: Verlag von Eduard Pfeiffer.
• van Loon, Maurits, Nanning. (1966). Urartian Art: Its Distinctive Traits in the light of New Excavations. Leiden: Nederlands Instituut Voor Het Nabije Oosten.
• Vaux, Wright Sandys William. (1872). “Matia’na”. A Dictionary of Greek and Roman Geography II William Smith (ed.). London: John Murray, Albemarle Street.
• Vogelsang, Wilhelm. (1998). “Medes, Scythians and Persians: The Rise of Darius in a North-South Perspective”. Iranica Antiqua, 33, 195-224.
• Wiesehöfer, Josef. (2003). Antik Pers Tarihi, (Çev. Mehmet Ali İnci). İstanbul: Telos Yayıncılık.
• Wilhelm, Gernot. (1986). Urartu als Region Keilschrift-Kultur (Ed. V. Haas) Das Reich Urartu: Ein altorientalischer Staat im 1. Jahrtausend v.Chr. (Xenia 17). Konstantz: Universitätsverlag Konstanz GMBH, 95-113.
• William J. Hamblin. (2006). Warfare in the ancient Near East to 1600 BC: Holy Warriors at the Dawn of History. London: Routledge.
• Wiseman, Donald John. (1956). Chronicles of Chaldaean Kings (626-556 B.C.). London: The British Museum.
• Yakar, Jak. (2007). Anadolu’nun Etnoarkeolojisi: Tunç ve Demir Çağlarında Kırsal Kesimin Sosyo–Ekonomik Yapısı. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Yavuz, Serdar, Mustafa Şenel. (2013). “Yer adları (Toponim) Terimleri Sözlüğü”. Turkish Studies, 8, 2239-2254. Ankara.
• Yusifov, Yusuf ve Serraf Kerimov. (2017). Toponominin Esasları Üzerine bir İnceleme, (çev. Serdar Yavuz). Elâzığ: Asos Yayınları.
• Zimansky, Paul, E. (1985). Ecology and Empire: The Structure of the Urartian State, Studies in Ancient Oriental Civilization. 41. Chicago: The University of Chicago Press.
• Zimansky, Paul, E. (1995). “An Urartian Ozymandias”. Biblical Archaeologist, 58, 94-100.