Halk Hikâyelerinin İşlevleri

Yıl 2022, Sayı: 73, 57 - 83, 30.01.2022

Ahmet Özgür Güvenç

https://doi.org/10.54614/JTRI.2022.4580

Öz

Kültürün bütün ögelerinde olduğu gibi sözlü geleneğe ait verimler de öylesine ortaya konmuş üretimler değillerdir. Nasıl ki herhangi bir eşya tarihsel süreçte çeşitli amaçlarla kullanılmışsa sözlü geleneğin verimleri de üretilme sebeplerine bağlı olarak çeşitli işlevlerde kullanılmışlardır ve kullanılmaya devam etmektedirler. Anlatının gücünün farkına varılması, sözün bir iletişim aracı olarak insan tarafından kullanılmaya başlamasıyla aynı zamana denk gelir. Devam eden süreçte sözün kayıt altına alınabilmesi ya da bilginin somut bir şekilde aktarılabilmesi çabası ise yazının icadına vesile olmuştur. Ancak bunun için resim yazısı, hece yazısı, harf yazısı vb. bir hayli aşamadan geçilmiştir. Bu uğraşların arkasında sözün kayıt altına alınarak nesillere aktarımı isteği bulunmaktadır. Sözlü gelenekteki üretimin gelecek nesillere aktarılmak istenmesinin nedeni, günlük ve törensel yaşama dair bütün kültürel birikimin sözlü anlatı sistemi içinde yer almasıdır. Burada “sözlü” ifadesi, yalnızca sözle ilgili olanı kapsamamaktadır. Mevzubahis ifade zamanla, farklı kültürel aktarım formlarına işaret eden bir terim hâline dönüşmüştür. Söz gelimi bir yemeğin yapımının öğretiminde anlatımı destekleyen en önemli unsur gözlemdir. Hatta kimi zaman yalnızca gözlemlemek yemeğin yapımını öğrenmede yeterli olabilir. Öğretim süreçlerinde gözlemleyerek, işiterek, koklayarak ve dokunarak algılama anlatımı destekleyen dikkatlerdir. Dolayısıyla sözlü gelenek bütün duyuların işbirliği içinde olduğu bir aktarım sistemidir. İnsanlığın yazının icadına kadar geçen sürede oluşturduğu kültürel birikim, söze, şekle ya da işarete dayalı anlatım şekilleri aracılığıyla sonraki nesillere aktarılmıştır. Böylece kültürün nesilden nesle taşınması mümkün olmuş, bilgi alışverişi aksamadan devam etmiştir. Günlük hayata dair rutin eylemler, uygulamalar veya törensel yaşamla ilgili ritüellerin tümü bilhassa sözlü gelenek vasıtasıyla nesillere aktarılmıştır. Gelenek içinde şekillenen bu aktarım mekanizması sözlü gelenek adıyla terimleşmiştir. Yazının icadı, her tür bilginin kalıcı bir şekilde kayıt altına alınmasını sağlamış olsa da sözlü gelenek işlevsel bir şekilde kullanılmaya devam etmiştir. Çünkü sözlü gelenek halkın günlük yaşamının bir parçasıdır. Sözlü yolla aktarım, istense de istenmese de yaşamın bir parçası olduğundan varlığını devam ettirmiştir. Diğer taraftan yazı, ancak halkın da kullanabildiği bir iletişim aracına dönüşünce günlük hayatın bir parçası olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Halk Hikâyesi, İşlev, İletişim, Sözlü Gelenek, Geleneksel Anlatı

The Functions of Folk Stories

Öz

As with all elements of culture, products of the oral tradition are not products that have been put forward without purpose. Just as any item has been used for various purposes in the historical process, the yields of the oral tradition have been used in various functions depending on the reasons for their production and continue to be used. The realization of the power of narrative coincides with the beginning of human use of the word as a means of communication. In the ongoing process, the effort to record the word or transfer the information in a concrete way has been instrumental in the invention of writing. However, many stages were passed until the invention of writing. Behind these efforts is the desire to record the word and transfer it to generations. The reason why the production in the oral tradition is desired to be transferred to the next generations is that all the cultural accumulation of daily and ceremonial life is included in the oral narrative system. Here, the expression “verbal” does not only cover the verbal. Over time, the expression in question has turned into a term pointing to different forms of cultural transmission. For example, the most important element supporting the narration in teaching how to cook a dish is observation. In fact, sometimes just observing can be enough to learn how to cook a dish. Perception by observing, hearing, smelling and touching in teaching processes are dynamics that support narrative. Therefore, oral tradition is a transmission system in which all senses cooperate. The cultural accumulation that humanity has created in the period until the invention of writing has been transferred to the next generations through forms of expression based on words, shapes or signs. Thus, it was possible to transfer the culture from generation to generation, and information exchange continued without interruption. Ordinary actions and practices in daily life and all of the rituals related to ceremonial life have been handed down to generations, especially through oral tradition. This transmission mechanism, shaped in tradition, has been termed as oral tradition. Although the invention of writing enabled the permanent recording of all kinds of information, the oral tradition continued to be used in a functional way. Because the oral tradition is a part of the daily life of the people. In any case, oral transmission has continued its existence because it is a part of life. On the other hand, writing became a part of daily life only when it turned into a communication tool that the public could also use.
Keywords:

Anahtar Kelimeler

Folk Story, Function, Communication, Oral Tradition, Traditional Narrative, Folk Story, Function, Communication, Oral Tradition, Traditional Narrative

Kaynakça

• Ahmed Râsim (1969). Muharrir Bu Ya, (haz. Hikmet Dizdaroğlu), Ankara: Millî Eğitim Basımevi.
• Aktaş, Şerif (1988). Ahmed Râsim’in Eserlerinde İstanbul, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Aktaş, Şerif (1998). Roman Sanatı ve Roman İncelemesine Giriş, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Alptekin, Ali Berat (2015). Halk Hikâyelerinin Motif Yapısı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Alus, Sermed Muhtar (1966). “Destan, Destanlar”, İstanbul Ansiklopedisi, C. 8, (haz. Reşad Ekrem Koçu), İstanbul: Koçu Yayınları, 4520-4524.
• And, Metin (2003). “Meddah, Meddahlık, Meddahlar”, Meddah Kitabı, (haz. Ünver Oral), İstanbul: Kitabevi Yayınları, 3-17.
• Assmann, Jan (2001). Kültürel Bellek Eski Yüksek Kültürlerde Yazı, Hatırlama ve Politik Kimlik, (çev. Ayşe Tekin), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Atnur, Gülhan (2020). “Bayburtlu Zihnî’nin Hikâye-i Garîbe Adlı Eserinin Kaynağı”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 67, s. 353-366.
• Aytaç, Gürsel (2003). Genel Edebiyat Bilimi, İstanbul: Say Yayınları.
• Aytür, Ünal (1977). Henry James ve Roman Sanatı, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Bali, Muhan (1973). Ercişli Emrah ile Selvi Han Hikâyesi Varyantların Tespiti ve Halk Hikâyeciliği Bakımından Önemi, Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Banarlı, Nihat Sami (1998). Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Bascom, William R. (1954). “Four Functions of Folklore”, The Journal of American Folklore, Vol. 67, No. 266, pp. 333-349.
• Başgöz, İlhan (1952). “Turkish Folk Stories about the Lives of Minstrels”, The Journal of American Folklore, Vol. 65, No. 258, pp. 331-339.
• Başgöz, İlhan (1986). Folklor Yazıları, İstanbul: Adam Yayınları.
• Başgöz, İlhan (1996). “Protesto. Folklorun Beşinci İşlevi (Fonksiyonu)”, Prof. Dr. Umay Günay Armağanı, Ankara: Feryal Matbaacılık, 1-4.
• Başgöz, İlhan (2012). Türkülü Aşk Hikâyeleri Bir Gösterim Olarak, İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Bates, Daniel G. (2013). 21. Yüzyılda Kültürel Antropoloji İnsanın Doğadaki Yeri, (çev. Suavi Aydın vd.), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Bekki, Salahaddin (2006). “Âşık Şiirinin Siyasallaşması Üzerine Bir Deneme 1960–1980”, VII. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi, 27 Haziran-01 Temmuz 2006 Gaziantep.
• Bogatyrev, P. (1971). The Functions of Folk Costume in Moravian Slovakia, trans. RG Crum, The Hague: Mouton.
• Boratav, Pertev Naili (1999). 100 Soruda Türk Folkloru, İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Boratav, Pertev Naili (2002). Halk Hikâyeleri ve Halk Hikâyeciliği, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
• Boratav, Pertev Naili (2003). 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, İstanbul: K Kitaplığı.
• Caferoğlu, Ahmet (1994). Kuzeydoğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar Ordu, Giresun, Trabzon, Rize ve Yöresi Ağızları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Cevizci, Ahmet (2000). Paradigma Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları.
• Çetin, İsmet (2020). Türk Halk Hikâyeciliği-Türkiye Sahası-, Ankara: Nobel Yayınları.
• Çobanoğlu, Özkul (2000). Âşık Tarzı Kültür Geleneği ve Destan Türü, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Çobanoğlu, Özkul (2002). Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Çobanoğlu, Özkul (2003). “Destan”, Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü Cilt 2, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 136-145.
• Çobanoğlu, Özkul (2004). “Halk Hikâyesi”, Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü Cilt 3, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 179-185.
• Çobanoğlu, Özkul (2007). Âşık Tarzı Edebiyat Geleneği ve İstanbul, İstanbul: 3F Yayınevi.
• Duymaz, Ali (2014). “120. Yılında Halk Hikâyesi Araştırmaları Tarihine Bir Bakış”, Akademik Kaynak, 2(3), s. 1-23.
• Düzgün, Dilaver (2005). Erzurum’da Kahvehaneler ve Âşık Kahvehanesi Geleneği, İstanbul: Aktif Yayınevi.
• Düzgün, Dilaver (2011). Dertli Divanı/ Karşılaştırmalı Metin, Erzurum: Fenomen Yayıncılık.
• Düzgün, Dilaver (2018). “Sözlü Gelenekteki Âşık Tarzı Halk Hikâyelerinin Yapısı”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, S.61, s. 255-271.
• Eğrilmez, Sait vd. (2016). “Kuru Göz Tedavisinde Dede Korkut Mucizesi”, III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi: Dede Korkut ve Türk Dünyası (19-23 Ekim 2015 Çeşme, İzmir) Bildiriler Kitabı C. 1, İzmir: Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, s. 525-531.
• Ekici, Metin (2011). Halk Bilgisi (Folklor) Derleme ve İnceleme Yöntemleri, Ankara: Geleneksel Yayıncılık.
• Elçin, Şükrü (1997). Halk Edebiyatı Araştırmaları II, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Elçin, Şükrü (2004). Halk Edebiyatına Giriş, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ergin, Muharrem (1997). Dede Korkut Kitabı I Giriş-Metin-Faksimile, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ersoy, Ruhi (2009). Sözlü Tarih Folklor İlişkisi Baraklar Örneği Disiplinler Arası Bir Yaklaşım Denemesi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Eziler Kıran, Ayşe-Zeynel Kıran (2007). Yazınsal Okuma Süreçleri, Ankara: Seçkin Yayınları.
• Fulford, Robert (2019). Anlatının Gücü Kitle Kültürü Çağında Hikâyecilik, (çev. Ezgi Kardelen), İstanbul: Kolektif Kitap.
• Gemalmaz, Efrasiyap (1995). Erzurum İli Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük ve Dizinler) II. Cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları.
• Gezgin, İsmail (2020). Homo Narrans İnsan Niçin Anlatır? Mit, Masal ve Hikâyenin Arkeolojisi, İstanbul Redingot Yayınları.
• Glazer, Mark (1997). “Functionalism”, Folklore an Encyclopedia of Beliefs, Customs, Tales, Music, and Art, (Edited by Thomas A. Green), California: ABC-CLIO, pp. 386-389.
• Gölpınarlı, Abdülbâki (1953). Kaygusuz Abdal-Hatayi-Kul Himmet, İstanbul: Varlık Yayınları.
• Görkem, İsmail (2000). Halk Hikâyeleri Araştırmaları Çukurovalı Âşık Mustafa Köse ve Hikâye Repertuvarı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Görkem, İsmail (2006). Yeni Bilgiler Işığında Dadaloğlu Bütün Şiirleri, İstanbul: E Yayınları.
• Gözitok, M. Akif-M.Emin Altınışık (2020). Hikâyet-i Duhter-i Şeyh Buseyrî, Ankara: Gece Kitaplığı.
• Güloğul, Faruk Rıza (1937). Halk Kitaplarına Dair, İstanbul: Bozkurt Matbaası.
• Güven, Merdan (2005). Türkiye Sahasındaki Hikâyeli Türküler Üzerine Bir Araştırma, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• Güvenç, Ahmet Özgür (2014a). “İnternet Folkloru Üzerine Önerilen Bir Terim: E-Folklor”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 18(2), 31-47.
• Güvenç, Ahmet Özgür (2014b). Âşık Tarzı Şiir Geleneğinde Mizahi Destanlar, Ankara: Gece Kitaplığı.
• Güvenç, Ahmet Özgür (2019). Halk Anlatılarının Yeniden Yazımı Sürecinde Tepegöz (1923-2018), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Güvenç, Ahmet Özgür (2020a). “Âşıklık Geleneğinde Kıbrıs Sorunu”, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, S. 1, s. 76-93.
• Güvenç, Ahmet Özgür (2020b). Folklor ve Sinema, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Güvenç, Bozkurt (1994). İnsan ve Kültür, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Güzel, Abdurrahman (2006). Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Harman, Ömer Faruk (2000). “İdrîs”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 21, s. 213-478-480.
• Harvey, David vd. (2016). “Antibiotic Spider Silk: Site-Specific Functionalization of Recombinant Spider Silk Using “Click” Chemistry”, Advanced Materials, 29 (10).
• Haviland, William A. vd. (2008). Kültürel Antropoloji, (çev. İnan Deniz Erguvan Sarıoğlu), İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Helimoğlu Yavuz, Muhsine (2009). Masallar ve Eğitimsel İşlevleri, İstanbul: Cumhuriyet Kitapları.
• Kaplan, Mehmet vd. (1973). Köroğlu Destanı, (Anlatan: Behçet Mahir), Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Kaya, Doğan (2007). Türk Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kaygılı, Osman Cemal (2007). İstanbul’da Semai Kahveleri ve Meydan Şairleri, (haz. Mustafa Apaydın), İstanbul: Merkez Kitapçılık.
• Kılıç, Veysel (2002). Dilin İşlevleri ve İletişim, İstanbul: Papatya Yayıncılık.
• Kottak, Conrad Phillip (2008). Antropoloji -İnsan Çeşitliliğine Bir Bakış-, (çev. Serpil N. Altuntek vd.), Ankara: Ütopya Yayınevi.
• [Köprülü], Mehmed Fuad (1330/1914). “Âşık Teşkilatı ve Âşık Fasılları”, İkdam Gazetesi, 25 Nisan, s. 3.
• Köprülü, M. Fuad (2004a). Edebiyat Araştırmaları 1, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Köprülü, M. Fuad (2004b). Saz Şairleri I-V, Akçağ Yayınları: Ankara.
• Kunt, Bekir Sıtkı (1940). Arzu ile Kanber, Ankara: Alâeddin Kıral Basımevi.
• Malinowski, Bronislaw (1992). Bilimsel Bir Kültür Teorisi, (çev. Saadet Özkal), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Maryanski, Alexandra- Jonathan H. Turner (2000). “Functionalism and Structuralism”, Encyclopedia of Sociology, Vol. 2, (ed. Edgar F. Borgatta, Rhonda J. V. Montgomery), New York: Macmillan Reference, pp. 1029-1037.
• Mullen, P. B. (1969). “The Function of Magic Folk Belief Among Texas Coastal Fishermen”, Journal of American Folklore, Vol. 82, No. 325, pp. 214-225.
• Nutku, Özdemir (1997). Meddahlık ve Meddah Hikâyeleri, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Onay, Ahmet Talât (1996). Türk Halk Şiirlerinin Şekil ve Nev’i, (Haz. Cemal Kurnaz), Ankara: Akçağ Yayınları.
• Oring, Elliott (1996). “Functionalism”, American Folklore An Encyclopedia, (Edited by Jan Harold Brunvand), New York: Garland Publishing, Inc. pp. 654-656.
• Oskay, Ünsal (1993). XIX. Yüzyıldan Günümüze Kitle İletişimin Kültürel İşlevleri Kuramsal Bir Yaklaşım, İstanbul: Der Yayınları.
• Oskay, Ünsal (2014). İletişimin Abc’si, İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Örnek, Sedat Veyis (1973). Budunbilim Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özarslan, Metin (2001). Erzurum Âşıklık Geleneği, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Özarslan, Metin (2012). “Gerçekten Efsaneye Bir Hayat: Ezo Gelin”, Millî Folklor, S. 95, s. 161-170.
• Özbek, Mehmet (1975). Folklor ve Türkülerimiz, İstanbul: Ötüken Yayınevi.
• Özkan, Aslı Nur- Oğuzhan Doğanlar (2019). “An Investigation on the Anticancer Effect of Spider Web in Human Cervical Cell Line”, Turkish Medical Student Journal, C.6, S.1, s.1-11.
• Özön, Nijat (1995). Karagözden Sinemaya: Türk Sineması ve Sorunları, 1. Cilt, Ankara: Kitle Yayınları
• Pehlivan, Gürol (2015). Dede Korkut Kitabı’nda Yapı, İdeoloji ve Yaratım –Dresden ve Vatikan Nüshalarının Mukayeseli Bir İncelemesi-, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Pospelov, Gennadiy N. (1985). Edebiyat Bilimi II, (çev. Yılmaz Onay), Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.
• Press, Irwin. (1978). “Urban Folk Medicine: A Functional Overview”, American Anthropologist, 80(1), pp. 71-84.
• Reichl, Karl (2002). Türk Boylarının Destanları, (çev. Metin Ekici), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sakaoğlu, Saim vd. (1997). Meddah Behçet Mahir’in Bütün Hikâyeleri I, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Sakaoğlu, Saim vd. (1999). Meddah Behçet Mahir’in Bütün Hikâyeleri II, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Sakaoğlu, Saim-Ahmet Sevgi (1992). Bayburtlu Zihnî Hikâye-i Garîbe, Konya: Kuzucular Ofset.
• Seyidoğlu, Bilge (2005). Mitoloji Üzerine Araştırmalar Metinler ve Tahliller, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Smith, Edwin W. (1940). “The Function of Folk-Tales”, Journal of The Royal African Society, 39(154), pp. 64-83.
• Spies, Otto (1941). Türk Halk Kitapları, (çev. Behçet Gönül), İstanbul: Eminönü Halkevi Neşriyatı.
• Sümer, Faruk (1999). Oğuzlar (Türkmenler)Tarihleri-Boy Teşkilatı- Destanları, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Tekin, Mehmet (2003). Roman Sanatı 1 (Romanın Unsurları), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Togan, A. Zeki Velidi. (2019). Tarihte Usul, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Türkmen, Fikret (1974). Âşık Garip Hikâyesi Üzerine Mukayeseli Bir Araştırma, Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Türkmen, Fikret (1989). Letaîf-i Nasreddin Hoca (Burhaniye Tercümesi) İnceleme-Şerh, Kültür Bakanlığı Millî Folklor Araştırma Dairesi Yayınları.
• Türkmen, Fikret (1998a). “Hikâye, [Türk Edebiyatı], [a) Halk Edebiyatı]”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 17, 488-491.
• Türkmen, Fikret (1998b). Tahir ile Zühre, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Türkmen, Fikret-Mustafa Cemiloğlu (2009). Âşık Mevlüt İhsanî’den Derlenen Halk Hikâyeleri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uzun, Mustafa İsmet (1991). “Ankebût”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 3, s. 213-214.
• Wimmer, Franz Martin (2009). Kültürlerarası Felsefe, (çev. Mustafa Tüzel), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Yıldırım, Dursun (1998). “Tarih Yazımı ve Sözlü Ortam Kaynakları”, Türk Bitiği, Ankara: Akçağ Yayınları, s. 87-101.
• Yıldırım, Dursun (1999). Türk Edebiyatında Bektaşi Fıkraları, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Yücel Çetin, Ayşe (2016). Türk Halk Hikâyelerinde Anlatıcı Tipolojisi, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Zıllıoğlu, Merih (2003). İletişim Nedir?, İstanbul: Cem Yayınevi.
• Web-1https://www.aa.com.tr/tr/saglik/orumcek-agiyla-kanser-tedavisi-projesine-odul/1157260