Слова, обозначающие время, в памятниках и текстах, написанных на древнетюркском

Yıl 2019, Cilt: 6 Sayı: 2, 776 - 791, 05.07.2019

Deniz Demiryakan

Öz

Человек, с самых ранних времен своего существования,
старался дать определение такому абстрактному понятию, как время. Как правило,
период, в течении которого что-то происходит или формируется, известный как
время, был разделен на такие отрезки, как эпоха, век, год, сезон, месяц,
неделя, день, период времени, час, минута, секунда, доля секунды. О точных
причинах необходимости  определения и
разделения времени на отрезки судить практически невозможно. В чем бы они не
заключались, их основная цель – конкретизировать абстрактное понятие: сделать
его понятным, известным, определяемым. С этой точки зрения, нация, в своей
социальной жизни во многих аспектах связанная с природой, для борьбы с ней и
сохранения своего существования непрерывно и удивительным образом, увеличивает
число слов, прямо или косвенно обозначающих время. В данной статье исследуются
слова, обозначающие время, из памятников и текстов на друвнетюркском языке и
произведений того времени, даны примеры и разъяснения к ним. Исследование
исторического периода в триста лет позволило сделать вывод, что языковые
средства давали возможность туркам избегать однообразного, неизменного и
бессмысленного использования временных слов.

Anahtar Kelimeler

использование времени, классификация времени, время, время у турков

Eski Türkçeyle Yazılmış Abide ve Metinlerde Zaman Bildiren Kelimeler

Öz

İnsanoğlu,
varlığının ilk dönemlerinden itibaren, soyut bir kavram olan zamanı belirlemek
istemiştir. Genel anlamda bir iş veya oluşun içinde geçtiği, geçeceği veya
geçmekte olduğu süre, vakit olarak tanımlanan zaman, bu ihtiyaçtan dolayı çağ,
asır, yıl, mevsim, ay, hafta, gün, vakit, saat, dakika, saniye, salise gibi
bölümlere ayrılmıştır. Zamanı bölme ve belirleme kaygısının nedeni hakkında
kesin bir yargıya varmak neredeyse imkânsız gibidir. Kaygının kaynağı ne olursa
olsun, yapılmak istenilen asıl iş, bu soyut kavramın somutlaştırılmaya
çalışılması; anlaşılır, bilinir, tespit edilir hâle getirilmesidir. Bu
düşünceden hareketle, sosyal yaşamında doğaya birçok
etkenden dolayı bağlı olan bir ulusun doğayla mücadele etmesi ve yaşamda
kalabilmesi için durmaksızın ve şaşırtıcı bir devinim içinde olmasının onların
kullanacağı doğrudan veya dolaylı zaman bildiren kelimelerin sayısında da
hatırı sayılır bir değişikliğe yol açacağından Eski Türkçeyle yazılmış abide ve
metinlerde zaman bildiren kelimeleri, dönemin tüm eserlerini
tarayarak saptadık ve özgün halleriyle örneklendirerek konuyla ilgili
düşüncelerimizi çalışma boyunca aktarmaya çalıştık. Üç yüz yıllık bir dönemi
incelememize rağmen zaman bildiren kelimeler temelinde saptadığımız dil
malzemeleri, sonuç kısmında da değindiğimiz, Türklerin; tekdüze, değişimsiz ve
anlamsal derinlikten uzak zaman bildiren kelimeler kullanmadıklarını ortaya
koymamızda yardımcı olmuştur.

                   

Anahtar Kelimeler

Zamanın Kullanımı, Zamanı Sınıflandırılma, Zaman, Türklerde Zaman

Time Indıcatıng Words In Monuments And Texts Wrıtten In Old Turkish

Öz

Humanbeing,
from the beginning, has wanted to determine the time which is an abstarct
concept. Time defined in general, as a period in which an action or a happening
takes or will take place segmented such as age, century, year, season, month,
week, day, hour, minute, second, split second fort his reason. It is almost
impossible to have a certain idea on the concern of humans to segment and
determine time. Regardless of the source of this concern, the real purpose is
to reificate and to render this abstract concept understandable, knowable, and
identifiable. Starting from this point, a nation depended upon nature due to
many factor needs to be in a motion all the time to struggle against nature and
to survive. This situation leads to number of words they use, indicating time
directly or indirectly. In this study we listed all words indicating time in
monuments and texts written in old turkish, delving into all works of the
period. We also gave examples of usage of these words and tried to convey our
thouhts on the subject through out the study. While examining a period of three
hundred years, our findings about time indicating words, as we stated in
consequence, shows that turks do not use time indicating words monotonous and
shallow in meaning.

Anahtar Kelimeler

Use of Time, Classification of Time, Time, Time in Turks

Kaynakça

• GABAIN, A.Von., Eski Türkçenin Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. GULCALI, Z., Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur'dan "Aç Pars" Hikayesi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013. GÜLENSOY, T., Köken Bilgisi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. HACIEMİNOĞLU, N., Karahanlı Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013. HAMILTON, J.R., İyi ve Kötü Prens Öyküsü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015. KARAAĞAÇ, G., Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013. —. Türkçenin Dil Bilgisi, İstanbul: Akçağ Yayınevi, 2013. Kaşgarlı Mahmut, Divanü Lugati’t Türk Tercümesi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014. KLYASTOMY, S.G., "Eski Türk Yazıtlarında Zaman ve Mekan Kavramı.", Dil Araştırmaları, sy.17, (2015): 247-251. ÖZÖNDER, F.S., Üç İtigsizler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1998. ÖZTEKTEN, Ö., "Türk Dilinde Güne Bağlı Zaman Sözleri." Uluslararası Sürekli Altayistik Konferansı Bildirileri, Ankara: Türk Dil Kurumu, (22-27 Haziran 2003): 347-358. RUHİ, Ş., Temel Kavramlar, Sorunlar, Tartışmalar, Ankara: Demircioğlu Matbacılık, 2006. ŞİRİN, H., Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi, Konya: Kömen Yayınları, 2009. Taş, İ., Kutagu Bilig'de Söz Yapımı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015. TEKİN, T., Irk Bitig. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013. —. Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016.