Sovyet Öncesi Dönemlerde Kazak ve Kırgız Halklarının Hukuk Sistemleri

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 6, 4688 - 4698

Meiramkul Issayeva , Nazgul Isabaeva

Öz

Orta Asya Türk Devletleri halkının hukuki işlemleri eskiden adet yani geleneksel hukuk kurallarını ve sonraki dönemlerde şeriat kurallarını içeren ve yazılı olmayan normlar şeklinde oluşmuştur. Kazak ve Kırgız halklarının hukuk kurallarının ortak özelliklerinden biri de Biy mahkemesinin uygulanmasıdır. Sovyetler öncesi dönemde Kazak tarihinde Kasım Han’ın (1511 – 1523) “Doğru Yolu” (Kaska Jolı), Esim Han’ın (1598 – 1628) “Eski Yolu” (Eski Jolı) Tauke Han’ın (1680 – 1717) “Yedi Yargısı” (Jeti Jargısı) vardı. Kırgız halkında ise, Ormon Han (1791-1854) yönetimi döneminde “Ormon Okuu” (Ormon Öğretileri) olarak bilinen bir yasaları vardı. Örf ve adetler göçebe toplumunda bir dizi davranış kurallarıdır ve toplumun gelişimine bağlı olarak değişikliklere uğramıştır. Kazak ve Kırgız’larda biy’ler örf ve âdet hukukunun normlarını kontrol etmiştir. Zamanla İslam dininin göçebe toplum üzerindeki etkisinden dolayı toplumdaki anlaşmazlıklar hafız-hakimler tarafından karara bağlanmaya başlamıştır. Göçebe bir hayat tarzını sürdüren Kazak ve Kırgız halklarında hapishane ve zindan kavramları yoktu. Geleneksel Kazak ve Kırgız toplumlarında, güçlü kabile-akrabalık ilişkilerine dayanan ekonomik sistemleri nedeniyle, toplumda suçlular için hafif ceza biçimleri kullanılmıştı. Ağır ceza yerine zarar görenin maddi tazminat alması daha uygun görülmüştü. Geleneksel hukuk kurallarının özelliklerinden biri insancıl bir yönde olduğu söylenebilir. Makalede Kazak ve Kırgız halklarının geleneksel hukuk kurallarının benzer özellikleri karşılaştırmalı olarak ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kazak, Kırgız, Hukuk, Örf, Gelenekler

Legal Systems of Kazakh and Kyrgyz Peoples in Pre-Soviet Periods

Öz

The legal acts of the peoples of the Turkic states of Central Asia were formed in the form of unwritten norms, which included customary, i.e. traditional legal rules in the past and sharia rules in the later periods. One of the common features of the legal rules of the Kazakh and Kyrgyz peoples is the application of the Biy court. In the Kazakh history of the pre-Soviet period, there were ‘Right Way’ (Kaska Jolı) of Kassim Khan (1511 - 1523), ‘Old Way’ (Eski Jolı) of Esim Khan (1598 - 1628), ‘Seven Judgements’ (Jeti Jargısı) of Tauke Khan (1680 - 1717). In the Kyrgyz people, during the rule of Ormon Khan (1791-1854), they had a law known as ‘Ormon Okuu’ (Ormon Teachings). Customs and traditions are a set of rules of behaviour in nomadic society and have undergone changes depending on the development of society. In Kazakhs and Kyrgyz, bi's controlled the norms of customary law. Over time, due to the influence of Islam on the nomadic society, disputes in the society began to be decided by hafiz-judges. Kazakh and Kyrgyz peoples, who led a nomadic lifestyle, did not have the concepts of prison and dungeon. In traditional Kazakh and Kyrgyz societies, due to their economic system based on strong tribal-kinship relations, light forms of punishment were used for criminals in the society. Instead of heavy punishment, it was considered more appropriate for the injured to receive financial compensation. It can be said that one of the features of traditional legal rules is a humanitarian direction. In the article, similar features of traditional legal rules of Kazakh and Kyrgyz peoples will be discussed comparatively.

Anahtar Kelimeler

Kazakh, Kyrgyz, Law, Customs, Traditions

Kaynakça

• Aydarbekova, B. G. (2012). Traditsionnaya kul'tura v Kyrgyzstane: istoriya i sovremennoye obshchestvo, rossiyskoye izdaniye Norma, 4 (184) 86-91.
• Aydarbekova, G. B. & Abdyraliyev B. D. (2019). Evolyutsiya politiko-pravovykh traditsiy v sfere vospitaniya gosudarstva v oblasti zdorov'ya (materialy po teme «Manas»), Vestnik nauki i praktiki, 5 (2), 257-262. https://cyberleninka.ru/article/n/evolyutsiya-politiko-pravovyh-
• Borubashov, B. I. & Tillekova, A. T. (2020). Ispol'zovaniye Uslug Proizvodstva Uslugi Proizvodstva. Problemy s tekushchey situatsiyey i dogovorennost'yu, 12-1 (157), 23-25.
• Esmuradova, N. D. (2017). Pravo kyrgyzov na normy obychayev i poryadka. Innovatsionnyy vypusk, (3-2), 158-162.
• Haydar, E. & Issayeva, M. (26-28 Eylül 2019). Kazak Hanlığı Döneminde Geleneksel Hukuk Kurallarının Kazak Topluluğunda Oynadığı Rol. (ss. 56-64). Uluslararası Türkoloji Araştırmaları Sempozyumu, Van, Tam Metinler.
• Ibragimov, Dzh. YA. (2021). Podgotovka Uchrezhdeniya I Sistemy Denezhnykh Sredstv Na Sluchay Personala. Russko-Aziatskiy yuridicheskiy zhurnal, (3), 43-47.
• Kesici, A. K. (2003). Dün, bugün ve hedefteki Kazakistan. IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Kudaibergenov, L.S. (2003). Kazakistan Cumhuriyeti Devlet ve Hukuk Tarihi. Astana.
• Leonidovich, P. A. (2011). Voproshaniye i regulirovaniye konflikta (80-ye gody XVIII v. - 60-ye gody XIX v.). Avtoreferentnoye raspredeleniye kandidata istoricheskikh nauk po obshchestvoznaniyu.
• Loginov, V. (2018). Sovremennyy musul'manskiy mir: elektron. Zhurnal, 3. 1-13.
• Lyubichankovskiy S. & Dmitriev, V.V. (2017). The Southern Periphery of the Russian Empire and a Problem of Colonialism (on materials of National Policy of Russia in Relation to the Crimean Tatars at the end of XVIII – the beginning of the 20th century). Bylye Gody. 45 (3), 1010–1024.
• Mykhan, N. (1994).Istoriya Zakyatskogo khanstva. Almaty.
• Öamirzakov, Ö. (2002). Chto skazali deti Oseyge? Khudozhestvennaya pechat', Almaty, 14-16.
• Ormon-khan , 2024, https://vuzlit.com/410987/ormon
• Pravovaya sistema Kazakhskogo khanstva - pervogo suverennogo gosudarstva kazakhov, 2024, http://emirsaba.org/kazahskoe-hanstvo-kak-suverennoe-gosudarstvo-
• Smarulova, A. S. (2016). Obshcheye pravo Kazakhstana: printsipy i rol' v regulirovanii nezavisimosti v obshchestve. Problemy sovremennogo stroitel'stva i stroitel'stva, (3 (45), 137-141. Sooronkulova K.S. (2024). Adaty - samyy rasprostranennyy kyrgyzskiy narod, 97-100, https://arch.kyrlibnet.kg/uploads/
• Svyashchennaya Bibliya, 2024, http://uchebnik.kz/istoriya-gosudarstva-i-prava-rk/71-
• Useinova, G. R., Useinova K. R., Bazarbaeva, A. T. & Zhainak, A.E., The death penalty in the punishment system of traditional Kazakh law, Заң сериясы, 4 (92). 2019, 4-10. Varenikova, S. P. (2016). Obshcheye zakonodatel'stvo Kazakhstana i podderzhka ministerstva. Lex russkiy, 8 (117), 168-177.