54 Numaralı Mühimme Defterine Göre (1-154) Tımar Sistemi Hakkında Bir Değerlendirme

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 3, 164 - 177, 28.07.2025

Fatime Yazıcı

https://doi.org/10.46868/atdd.2025.942

Öz

Osmanlı Divânında karara bağlanan hususlar üzerine padişahın onayı alındıktan sonra düzenlenen fermanların bir suretinin kaydedildiği ve zabıt hüviyetinde olan mühimme defterleri, muhtevaları itibarıyla birçok araştırma sahasını yakından alakadar eden bir özelliğe hâkimdirler. Mühimme defterlerinin tutulduğu Divân-ı Hümâyun ise, devletin üst düzey karar organı olup, burada siyasî, içtimaî, askerî, hukukî, iktisadî gibi birçok konu görüşülerek hükme bağlanmaktaydı. İlave olarak söz konusu bu defterler, Osmanlı Devleti’nin merkez ve taşra teşkilâtındaki idarî ve askerî mercilerin müşterek ilişkileri, çalışma usulleri ve işlevleri hakkında önemli kaynak teşkil etmektedir. İnceleme konusu olan bu çalışma ise, 54 numaralı mühimme defterinin 1-154 sayfalarını kapsamakta, umumiyetle tımar sistemi ile alakalı hükümlerden meydana gelmektedir. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi’nde A.DVN.MHM, d.054 numarayla kayıtlı, III. Murat (1574-1595) dönemine husul bulan defter, (H.992/M.1584) genellikle tımar sistemi, tımar tevcihi ve tatbikiyle ilgilidir. İncelemede, 54 numaralı mühimme defterinin ağırlıklı konusu ve Osmanlı Devleti’nde mühim bir yere haiz, tımar sisteminin işleyişi ve uygulamasına dair bilgiye ulaşmak kabil olmaktadır. Etüt edilen defterdeki mevcut veriler ışığında, Osmanlı Devleti’nde büyük bir öneme sahip tımar sisteminin işleyişi ve tımar tevcihi hakkında bilgi vermek temel amaç edinilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mühimme Defteri , Tımar Sistemi , Divân-ı Hümâyun

An Evaluation of the Manorial (Timar) System According to Mühimme Books No. 54 (1-154)

Öz

The Mühimme books, which serve as official records, contain copies of imperial edicts (firmans) issued following the sultan’s approval of matters resolved in the Ottoman Imperial Council (Divân-ı Hümâyun). Due to their content, these registers are of significant interest to various fields of historical research. The Divân-ı Hümâyun, where the Mühimme books were maintained, functioned as the empire’s highest decision-making body. Within this council, numerous political, social, military, legal, and economic issues were discussed and finalized. Moreover, these registers are valuable sources for understanding the administrative and military interactions, operational procedures, and functions of both the central and provincial institutions of the Ottoman Empire. This particular study focuses on entries 1 through 154 of Mühimme books No. 54. The register, housed in the Ottoman Archives of the Directorate of State Archives of the Presidency of the Republic of Turkey under the catalog number A.DVN.MHM, d.054, dates back to the reign of Sultan Murad III (1574–1595), specifically to the year 992 AH / 1584 AD. It predominantly contains rulings related to the manorial (tımar) system, including the assignment and implementation of timars. The main objective of this study is to shed light on the functioning and allocation processes of the manorial (timar) system, which held a crucial place within the Ottoman administrative and military structure. Based on the data contained within the examined register, it becomes possible to gain insights into how this system operated and was practically applied in the Ottoman state.

Anahtar Kelimeler

Muhimme Books , Manorial System , Imperial Council.

Kaynakça

• A.DVN.MHM,d.054 Numaralı Mühimme Defteri (1-154). MHM.d.054, 4.h MHM.d.054, 5.h MHM.d.054, 8.h MHM.d.054, 9.h MHM.d.054, 10.h MHM.d.054, 15.h MHM.d.054, 17.h MHM.d.054, 21.h MHM.d.054, 22.h MHM.d.054, 34.h MHM.d.054, 45.h MHM.d.054, 71.h MHM.d.054, 77.h MHM.d.054, 91.h MHM.d.054, 131.h MHM.d.054, 153.h MHM.d.054, 167.h MHM.d.054, 190.h MHM.d.054, 217.h MHM.d.054, 227.h MHM.d.054, 241.h MHM.d.054, 256.h MHM. d.054, 299.h MHM.d.054, 302.h MHM.d.054, 310.h MHM.d.054, 376.h MHM.d.054, 383.h MHM.d.054, 396.h MHM.d.054, 435.h MHM.d.054, 496.h MHM.d.054, 520.h MHM.d.054, 581.h MHM.d.054, 591.h MHM.d.054, 618.h 2. Araştırma ve Kaynak Eserler Acun, F. (2002). Klasik Dönem Eyalet İdare Tarzı Olarak Tımar Sistemi ve Uygulaması. Türkler Ansiklopedisi, Hasan Celal Güzel; Salim Koca; Kemal Çiçek (ed.). (C. IX, 899-903). Yeni Türkiye Yayınları.
• Afyoncu, E. (2013). Zeâmet. İçinde. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. XLIV, s. 162-164). TDV Yayınları.
• Ahıshalı, R. (1999). Divân-ı Hümâyun Teşkilatı. Osmanlı Ansiklopedisi. Güler Eren (ed.). (C. VI, s. 24-33). Yeni Türkiye Yayınları.
• Ahıshalı, R. (2011). Terakkî. İçinde. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. XL, s.479-481). TDV Yayınları.
• Atik, K. (2021). Tımar Sistemi İle Yaya Ve Müsellem Teşkilatları Üzerine Karşılaştırmalı Bir Analiz. International Social Mentality and Researcher Thinkers Journal,7 (50), 2357-2369.
• Barkan, Ö. L. (1979). Timar. İçinde. İslam Ansiklopedisi (C.XII/I, s. 286-333). Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Doğan, M. (2011). Osmanlı Timar Sistemi’nde Tevcih Prosedürü. Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2 (1), 1-11.
• Emecen, F. M. (1993). Cebelü. İçinde. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C.VII, s.188-189). TDV Yayınları.
• Emecen, F. M. (2005). Osmanlı Divanının Ana Defter Serileri: Ahkâm-ı Mîrî, Ahkâm-ı Kuyûd-ı Mühimme ve Ahkâm-ı Şikâyet. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 3 (5), 107-139.
• Halaçoğlu, Y. (2002). Klâsik Dönemde Osmanlı Devlet Teşkilatı. Türkler Ansiklopedisi, Hasan Celal Güzel, Salim Koca, Kemal Çiçek (ed.). (C. IX, 795-838). Yeni Türkiye Yayınları.
• İnalcık, H. (2004). Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1300-1600). (Çev. H. Berktay). Eren Yayıncılık.
• İnalcık, H. (2012). Timar. İçinde. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. XLI, s.168-173). TDV Yayınları.
• Kılıç, M. (2003). Osmanlı Tarih Araştırmalarında Mühimme Defterlerinin Yeri ve 107 Numaralı Mühimme Defteri. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, VII/2, s. 249-260.
• Kurt, Y. (1999). Osmanlı Toprak Yönetimi. Osmanlı Ansiklopedisi. Güler Eren (ed.). (C. III, s. 59-65). Yeni Türkiye Yayınları.
• Kütükoğlu, M. S. (2020). Mühimme Defteri. İçinde. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. XXXI, s.519-522). TDV Yayınları.
• Mumcu, A. (1994). Divân-ı Hümâyun. İçinde. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. IX, s. 430-432). TDV Yayınları.
• Orhonlu, C.& Göyünç, N. (1997). Has. İçinde. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. XVI, s. 268-270). TDV Yayınları.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü I. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Sertoğlu, M. (1986). Osmanlı Tarih Lugatı. Enderun Yayınları.
• Şahin, H. (2013). Osmanlı Tımar Sisteminin Menşei Meselesi. Uluslararası Avrasya Sosyal Bilimler Dergisi, 4 (12), 58-74.
• Tabakoğlu, A. (1999). Osmanlı Malî Yapısının Ana Hatları. Osmanlı Ansiklopedisi. Güler Eren (ed.). (C. III, s. 125-135). Yeni Türkiye Yayınları.
• Temelkuran, T. (1975). Divân-ı Hümâhun Mühimme Kalemi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, 129-175.
• Uzunçarşılı, İ. U. (1988). Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yazıcı, F. (2010). 54 Numaralı Mühimme Defteri’nin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi (1-154) [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Atatürk Üniversitesi.
• Zaim, S. (1999). Yükselme Devrinde Osmanlı Devleti’nin İktisadî Durumu. Osmanlı Ansiklopedisi. Güler Eren (ed.). (C. III, s. 32-44). Yeni Türkiye Yayınları.