The Work ‘Mujam-Ul Buldan’ as a Source For the Study of Medieval Archaeological Monuments of Azerbaijan

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 3, 549 - 559, 28.07.2025

Müşfiq Bayramov

https://doi.org/10.5281/zenodo.17183929

Öz

The work "Mujam-ul Buldan" written by the Arab geographer and traveller Yāqūt al-Khamawī in the 12th-13th centuries has a special scientific value as a geographical dictionary that provides important information about the medieval archaeological monuments of Azerbaijan. The work contains detailed descriptions of the economic, social and cultural life, population structure, languages, economic structures and trade routes of Berde, Tabriz, Shamakhi, Ganja, Beylagan, Ardabil, Derbent and other cities. The work also provides rich information about medieval rural settlements, reflecting the location characteristics of these settlements and the economic activities of the population. One of the important parts of the work is the description of the architectural features, geography of location and defence functions of the fortresses and fortifications. The compatibility of "Mujam-ul Buldan" with modern archaeological research further increases its scientific importance. Thus, excavations in Berda, Tabriz, Shamakhi and other monuments provide material evidence for the urban planning structure, silk production, handicrafts and trade activities described in Yāqūt al-Khamawī's work. At the same time, some of the castles mentioned in the work have been recorded and studied as archaeological monuments in modern times. In this study, the information presented about the medieval archaeological monuments of Azerbaijan is compared with modern archaeological excavations and the role of Yāqūt al-Khamevī's work in the study of the medieval archaeology of Azerbaijan is determined.

Anahtar Kelimeler

Yāqūt Al-Khamawī , Mujam-Ul Buldan , South Caucasus , Archaeological Monuments , Urban Planning

“Mucəm Əl-Buldən” Əsəri Azərbaycan Orta Əsr Arxeoloji Abidələrinin Öyrənilməsində Mənbə Kimi

Öz

Ərəb coğrafiyaşünas səyyahı Yaqut əl-Həməvinin XII–XIII əsrlərdə qələmə aldığı “Mucəm əl-Buldən” əsəri, Azərbaycanın orta əsr arxeoloji abidələri haqqında əhəmiyyətli məlumatlar təqdim edən bir coğrafi lüğət olaraq xüsusi elmi dəyərə malikdir. Əsərdə Bərdə, Təbriz, Şamaxı, Gəncə, Beyləqan, Ərdəbil, Dərbənd və digər şəhərlərin iqtisadi, sosial və mədəni həyatı, əhali tərkibi, dilləri, təsərrüfat strukturları və ticarət yolları haqqında ətraflı təsvirlər yer alır. Həmçinin, əsərdə orta əsr kənd yaşayış məntəqələri haqqında zəngin məlumat verilərək, bu məntəqələrin yerləşmə xüsusiyyətləri və əhalinin təsərrüfat fəaliyyəti əks olunur. Əsərin mühüm bölmələrindən biri də qala və istehkam tikililərinin memarlıq xüsusiyyətləri, yerləşmə coğrafiyası və müdafiə funksiyalarına dair təsvirlərdir. “Mucəm əl-Buldən”ın müasir arxeoloji tədqiqatlarla uyğunluğu, onun elmi əhəmiyyətini daha da artırır. Belə ki, Bərdə, Təbriz, Şamaxı və digər abidələrdə aparılan qazıntılar, Yaqut əl-Həməvinin əsərində təsvir etdiyi şəhərsalma quruluşunu, ipəkçilik, sənətkarlıq və ticarət fəaliyyətlərini maddi dəlillərlə dəstəkləyir. Eyni zamanda, əsərdə bəhs edilən bəzi qalalar müasir dövrdə arxeoloji abidə kimi qeydə alınmış və tədqiq edilmişdir. Hazırkı araşdırmada, Azərbaycan orta əsr arxeoloji abidələri haqqında təqdim olunan məlumatlar müasir arxeoloji qazıntılarla müqayisə edilmiş və Yaqut əl-Həməvinin əsərinin Azərbaycanın orta əsr arxeologiyasının öyrənilməsindəki rolu müəyyən edilmişdir.

Anahtar Kelimeler

Yaqut əl-Həməvi , Mucəm Əl-Buldān , Cənubi Qafqaz , Arxeoloji Abidələr , Şəhərsalma

Kaynakça

• Azərbaycan Arxeologiyası. (2008). (C.VI). Şərq–Qərb.
• Bayramov, M. (2015). Azərbaycan orta əsr kəndləri (IX–XIII əsrin əvvəlləri). [Tarix üzrə fəlsəfə doktoru dissertasiyası]. Bakı.
• Bayramov, M. C. (2012). IX–XII əsr ərəb coğrafiyaşünas səyyahların əsərlərində Azərbaycan kəndləri. Bakı Dövlət Universitetinin Xəbərləri. Humanitar Elmlər Seriyası. (138–144). BDU nəşri.
• Əliyeva, N. (1999). Azərbaycan Yaqut əl-Həməvinin əsərlərində. Çaşıoğlu.
• Əliyeva, N. (2020). Mucəm əl-Buldən əsərində Azərbaycan və Qafqaz. Elm və Təhsil.
• Əliyeva, N. A. (19969. XII əsrin sonu – XIII əsrin I rübündə Azərbaycanın ictimai-iqtisadi-mədəni həyatı (Yaqut əl-Həməvinin əsərləri üzrə). [Tarix üzrə fəlsəfə doktoru dissertasiyası]. Bakı.
• Mahmudov, Y. (2012). Səyyahlar, kəşflər və Azərbaycan. Yenidən işlənmiş II nəşr.
• Məmmədov, E. (2015). Səlcuqlar: dərs vəsaiti. Mütərcim.
• Onullahi, S. (1982). XIII–XVII əsrlərdə Təbriz şəhəri (Sosial-iqtisadi tarixi). Elm nəşriyyatı.
• Şahlar, Ş. (2019). Orta əsr ərəb mənbələrində Təbriz şəhəri. Tarix, İnsan və Cəmiyyət, 1 (24), 100–106.
• Vəlixanlı, N. (2016). Azərbaycan VII–XII əsrlərdə: tarix, mənbələr, şərhlər. Elm-təhsil.
• Yaqut əl-Həməvi. (1977). Mucəm əl-buldan. Darus-sadr.