Ordug / Ortug – Kuz-Ordug / Balasagun: Scholarly Perspectives

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 4, 449 - 457

Mehmet Zeren

https://doi.org/10.46868/atdd.2025.961

Öz

In the early Turkic period, the term ordug/ortug designated the political centre regarded as the state capital, where the khagan resided in the company of high-ranking officials and military commanders. Among these centres, Kuz-Ordug, situated in the region of present-day Balasagun in Kyrgyzstan, assumed particular significance as the capital of the western wing of the Turkic Khaganate and its successors during the seventh and eighth centuries. The site, identified today with Balasagun/Tokmok, re-emerged under the name Boylasagun/Boylasangun as a capital during the era of the Ötüken Uighur Khaganate, thus underscoring its continuing strategic and symbolic importance. From the mid-nineteenth century onwards, the settlement attracted the attention of Russian scholars and travellers, marking the beginning of systematic scholarly engagement with its remains. More extensive archaeological campaigns conducted in the 1950s revealed that this former centre of Turkic sovereignty encompassed an area of approximately 30 km². Excavations carried out at Kuz-Ordug/Balasagun/Ak-Beshim to the present day have brought to light substantial evidence of urban organisation, including fortification walls demarcating the city’s boundaries, burial grounds, the inner citadel housing the ruler’s tent, a Buddhist temple, coinage, domestic artefacts, and ornamented sections of residential quarters. These findings not only illuminate the political and cultural role of Balasagun within the early Turkic world but also contribute to wider debates on urbanism and state formation in Central Asia.

Anahtar Kelimeler

Turkic , Kuz-Ordug , Tuğ , Balasagun , Capital

Ordug / Ortug – Kuz-Ordug / Balasagun’a Dair Görüşler

Öz

Eski Türkler’de “ordug / ortug” devletin başkenti olarak bilinen bir yer olup; kagan ve beraberindeki devlet kişileri ve komutanlar burada bulunurlardı. Kuz-ordug, lokasyon olarak Kırgızistan’da bugünki Balasagun yöresinde VII-VIIIinci yüzyıllarda Türk Kaganlığı’nın batı kanadına ve ardıllarına başkentlik yaptığı bilinen bir konuşlanma yeridir. Bugün burası Balasagun / Tokmok’tur. Boylasagun / Boylasangun adı ile Ötüken Uygur Kaganlığı döneminde yine başkent olmuştur. Bu tarihi yerleşim alanı XIX’uncu yüzyılın ortalarından itibaren Rus bilim adamları ve araştırmacılarının ilgi alanına girmiştir. 1950’li yıllarda daha kapsamlı yapılan araştırmalar sonucunda bu eski Türk hükümranlık merkezinin 30 km2 gibi bir alanı kapladığı anlaşılmıştır. Günümüze kadar yapılan Kuz ordug / Balasagun / Akbeşim arkeolojik kazılarında, kent ve kentin sınırlarını meydana getiren surlar, mezarlık alanı, hükümdar otağının yer aldığı iç kale, Budist tapınağı, sikkeler, gündelik eşya ve konut bölümleri süslemeleri vs. bulunmuştur.

Anahtar Kelimeler

Türk , Kuz-Ordug , Tug (Ğ) , Balasagun , Başkent

Kaynakça

• Abdurrahman, V. (2003). Tarihi Türk Şehri Balasagun Hakkında Yeni İncelemeler. Belleten, 67(250), 771-780.
• Ak Beşim, Sûy-âb, Tokma (o)k, Burana. (t.y.).
• Arat, R. R. (1961). Balık. İçinde İslâm Ansiklopedisi (C. 2, ss. 275–276). Milli Eğitim Basımevi.
• Chavannes, É. (1903). Documents sur les Tou Kiue (Turcs) occidentaux: recueillis et commentés (avec carte). Commissionnaires de l’Académie impériale des sciences.
• Clauson, G. (1961). Ak Beshim – Suyab. Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, (1–2), 1–13. Cambridge University Press.
• Çeşmeli, İ. (2007). Antik Çağ’dan 13. yüzyıla kadar Orta Asya ve Karahanlı dönemi mimarisi. İstanbul.
• Esin, E. (1961). Türk san‘at tarihinde Karahanlı devrinin mevkii. In VI. Türk Tarih Kongresi (20–26 Ekim 1961): Kongreye sunulan bildiriler (pp. 241–257). Türk Tarih Kurumu.
• Esin, E. (1972). Ordug, başlangıçtan Selçuklulara kadar Türk hakan şehri. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, 6(10–11), 1–26.
• Esin, E. (1978). İslâmiyetten önceki Türk kültür tarihi ve İslâm’a giriş. İstanbul.
• Esin, E. (1978). İslâmiyetten önceki Türk kültür tarihi ve İslâma giriş (Türk Kültürü El-Kitabı II, Cild I/b’den ayrı basım). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Esin, E. (1985). “Kotuz”: İkinci Kök-Türk sülâlesinin “tamga”sı. Erdem, 1(1), 85–99.
• Esin, E. (1967). Türk san’at tarihinde Karahanlı devrinin mevkii. VI. Türk Tarih Kongresi (Ankara, 20–26 Ekim 1961): Kongreye sunulan bildiriler (ss. 101–108 ). Türk Tarih Kurumu.
• Gömeç, S. (1997). Kök Türk tarihi (Türksoy Yayınları No. 8). Türksoy Yayınları.
• Kaşgarlı Mahmud. (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk (A. B. Ercilasun & Z. Akkoyunlu, Haz.). Türk Dil Kurumu.
• Kızlasov, L. R. (1959). Arxeologiceskiya issledovaniya na gorodisce Ak-Beşime. Trudı Kırgızskoy Arxeologo-Etngrafiçeskoy Ekspeditsii, 2, 75–120.
• Konukçu, E. (1992). Balasagun. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 5, ss. 42–43). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Özcan, K. (2005). Orta Asya Türk kent modelleri üzerine bir tipoloji denemesi (VIII. yüzyıldan XIII. yüzyıla kadar). Gazi Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Dergisi, 20 (2), 233–246.
• Sümer, F. (1984). Eski Türkler’de Şehircilik. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Taşağıl, A. (1995). Gök-Türkler. Türk Tarih Kurumu.
• Togan, A. Z. V. (1961). Balasagun. İçinde İslâm Ansiklopedisi (C. 2, ss. 238–240). Milli Eğitim Basımevi.
• Togan, N. (1964). Peygamberin zamanında Şarkî ve Garbî Türkistan’ı ziyaret eden Çinli Budist rahibi Hüen-Çang’ın bu ülkelerin siyasî ve dinî hayatına ait kayıtları. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, 4(1–2), 123–156.
• Xmelnitskiy, S. G. (1959). Gorodişça Akbeşim orut rekonstruktsiya xrama. Trudı Kırgızskoy Arxeologo-Etngrafiçeskoy Ekspeditsii, 2, 121–140.
• Silk Roads World Heritage. (n.d.). City of Suyab (6th–7th Century A.D.) in the Chuy Valley. Retrieved October 3, 2024, from https://silkroads.org
• timein.org. (n.d.). Tokmok on map. Retrieved October 3, 2024, from https://timein.org/