Borçalı Bölgəsinin VII-X Əsrlər Tarixi Ərəbdilli Mənbələrdə

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 4, 892 - 908

Şahlar Şərifov

Öz

Qafqazın mərkəzində yerləşən Borçalı bölgəsi, e.ə. IV əsrdən etibarən türklərin məskunlaşdığı ərazilərdən biri olmuş, XI əsrdə Qafqazın Səlcuq türkləri tərəfindən fəthindən sonra isə Türk-İslam coğrafiyasına aid ərazilərdən birinə çevrilmişdir. Bu bölgənin türk-müsəlman tarixində müstəsna yeri vardır. Xəzər, Səlcuqlu, Azərbaycan Atabəyləri, Teymurilər, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvi, Osmanlı, Avşar və Qacar türklərinin hakimiyyəti altında olan Borçalı, öz varlığını qoruyub saxlaya bilmişdir. Müsəlmanlarla xristianlar arasında sərhəd rolunu oynayan Borçalı, tarix boyu bir çox müharibələrə və andlaşmalara şahidlik etmişdir. Eyni zamanda, türklərin sərhəd boyu etdikləri yürüşlər nəticəsində Qafqazın və Şərqi Anadolunun həm türkləşməsində, həm də islamlaşmasında mühüm rol oynamışdır. X əsrdən XV əsrə qədər Azərbaycan ərazilərində hakimlik etmiş Türk xəna¬danlıqları dövründə Borçalı ərazisi əsasən müxtəlif türk tayfalarının məskunlaşdığı ərazilərdən birinə çevrilmişdir. XI əsrdən etibarən davamlı olaraq Borçalıda davam edən türk hakimiyyəti, XIX əsrin əvvəllərində rus işğalı ilə sona çatmışdır. Məqalədə Qafqaz türkləri və İslam tarixinin mühüm bir hissəsi olan Borçalı bölgəsində VII-X əsrlərdə baş vermiş tarixi hadisələr mənbələr əsasında tədqiq edilmişdir.

Anahtar Kelimeler

Qafqaz , Borçalı , Sultanlıq , Xanədanlıq , Türk , İslam , Gürcü

The History of the Borchali Region in the 7th–10th Centuries in Arabic Sources

Öz

Located in the heart of the Caucasus, the Borchali region has been one of the areas inhabited by Turks since the 4th century BCE and, after the Seljuk conquest of the Caucasus in the 11th century, became part of the Turkic-Islamic world. This region holds an exceptional place in the history of the Turkic-Muslim world. Having remained under the rule of the Khazars, Seljuks, Eldiguzids (Atabegs of Azerbaijan), Timurids, Qara Qoyunlu, Aq Qoyunlu, Safavids, Ottomans, Afsharids, and Qajars, Borchali managed to preserve its identity. Serving as a frontier between Muslims and Christians, Borchali witnessed numerous wars and treaties throughout history. At the same time, as a result of the Turkic expeditions along its borderlands, it played a key role in both the Turkification and the Islamization of the Caucasus and Eastern Anatolia. During the period of Turkic dynasties that ruled in the territories of Azerbaijan from the 10th to the 15th centuries, the Borchali area became one of the main regions of settlement for various Turkic tribes. From the 11th century onward, continuous Turkic domination in Borchali lasted until the early 19th century, when Russian occupation brought it to an end. This article examines, on the basis of primary sources, the historical events that took place in the Borchali region during the 7th–10th centuries, a period that constitutes an important part of the history of the Caucasian Turks and of Islam.

Anahtar Kelimeler

Caucasus , Borchali , sultanate , dynasty , Turkic , Islam , Georgian

Kaynakça

• Ağayev, R. (2014). Ərəb mənbələri Azərbaycan Sacilər dövləti və onun hüdudları haqqında. Tarix və onun problemləri, 3, 294–303. (in Azerbaijani).
• Ağayev, R. (2017). Ərəb Xilafəti dövründə Azərbaycanın əhalisi. Turxan NPB. (in Azerbaijani).
• Albayrak, R. (2004). Toponim Teknikleri ve Kafkasya – Borçalı yer adları. Elektronik Basımevi. (in Turkish).
• Artamanov, M. (2004). Hazar tarihi (A. Batur, Çev.). Selenge. (in Turkish; orig. Russian).
• Askerov, G. (2020). Borçalı bölgesi (VII–XX yüzyıllar). Bursa Uludağ Üniversitesi. (in Turkish).
• al-Kūfī, Abū Muḥammad Aḥmad ibn Aʿtham. (1991). Kitāb al-Futūḥ (Vols. I–II). Dār al-Aḍwāʾ. (in Arabic).
• Bartold, V. (1990). Moğol istilasına kadar Türkistan. Türk Tarih Kurumu Basımevi. (in Turkish; orig. Russian).
• al-Balādhurī, Abū al-Ḥasan Aḥmad ibn Yaḥyā ibn Jābir. (1866). Futūḥ al-buldān. E. J. Brill. (in Arabic).
• al-Balādhurī, Abū al-Ḥasan Aḥmad ibn Yaḥyā ibn Jābir. (1956). Futūḥ al-buldān. Bī-Maṭbaʿat al-Mawsūʿāt. (in Arabic).
• al-Balādhurī, Abū al-Ḥasan Aḥmad ibn Yaḥyā ibn Jābir. (1987). Futūḥ al-buldān. Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya. (in Arabic).
• al-Balādhurī, Abū al-Ḥasan Aḥmad ibn Yaḥyā ibn Jābir. (2002). Futūḥ al-buldān (M. Fayda, Çev.). Türk Tarihi Basımevi. (in Turkish; orig. Arabic).
• Bünyadov, Z. (1989). Azərbaycan VII–IX əsrlərdə. Elm. (in Azerbaijani).
• Bünyadov, Z. (2007). Azərbaycan VII–IX əsrlərdə. Şərq–Qərb. (in Azerbaijani).
• Cəlaloğlu, E. (2010). Göy ərləri, yaxud Borçalı türklərinin etnik tarixinə səyahət. Vətən. (in Azerbaijani).
• Qudāma ibn Jaʿfar, Abū al-Faraǧ. (1981). Kitāb al-kharāj. Dār al-Rashīd. (in Arabic)
• Əliyarlı, S. (1996). Azərbaycan tarixi. Azərnəşr. (in Azerbaijani).
• Golden, P. (2006). Hazar çalışmaları (E. Çağrı, Çev.). Selenge. (in Turkish; orig. English).
• Hasan, İ. (1987). İslam tarihi. Kayıhan. (in Turkish).
• Ibn Ḥawqal, Abū al-Qāsim al-Naṣībī. (1967). Ṣūrat al-arḍ. Brill. (in Arabic).
• İpek, A. (2016). İlk İslami dönemde Gürcistan. Zafer Medya. (in Turkish).
• al-Iṣṭakhrī, Abū Isḥāq Ibrāhīm ibn Muḥammad al-Fārisī. (1381). al-Masālik wa-l-mamālik. (Yayınevi belirtilmemiş). (in Arabic/Persian).
• Kevin, A. (2005). Bir Türk İmparatorluğu Hazar Yahudileri (İ. Tulaclı, Çev.). Noktakitap. (in Turkish; orig. English).
• Kırzıoğlu, F. (1972). Karapapaklar: Borçalı – Kazak Uruğu’nun Kür – Araz boylarındaki 1800 yılına bir bakış. Atatürk Üniversitesi Basımevi, 1, 1–16. (in Turkish).
• Kırzıoğlu, F. (1992). Yukarı Kür ve Çoruk boylarında Kıpçaklar. Türk Tarih Kurumu Basımevi. (in Turkish).
• Kırzıoğlu, F. (1994). Alban tarihi üzerine. Türk Tarih Kurumu Basımevi. (in Turkish).
• Mahmudov, Y. (2007). Azərbaycan tarixi (Cilt II–III). Elm. (in Azerbaijani).
• Muella, U. (2002). Hazar Hakanlığı. Yeni Türkiye. (in Turkish).
• Mustafa, R. (2019). Tiflis əmirliyi. Turxan NPB. (in Azerbaijani).
• Paşazadə, A. (1991). Qafqazda İslam. Azərnəşr. (in Azerbaijani).
• Seyidov, M. (1983). Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları. Yazıçı. (in Azerbaijani).
• Şərifli, M. (1995). Paralanmış Borçalı. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. (in Azerbaijani).
• Şərifli, M. (1997). Alın yazımız. Dayaq. (in Azerbaijani).
• Şərifli, M. (2006). Gürcüstan azərbaycanlıları. (Yayın evi yok). (in Azerbaijani).
• Şərifli, M. (2015). IX əsrin ikinci yarısı – XI əsrlərdə Azərbaycan feodal dövlətləri. Turxan. (in Azerbaijani).
• Şərifov, Ş. (2016). Ərəblərin xəlifə Ömər dövründə Azərbaycana edilən hərbi yürüşləri. Geostrategiya: Aylıq ictimai-siyasi, elmi-populyar jurnal, 05(35), sentyabr–oktyabr. (in Azerbaijani).
• Şərifov, Ş. (2017). İslam tarixi. Elm və Təhsil. (in Azerbaijani).
• Şərifov, Ş. (2019). Ərəb mənbələrində Arran şəhəri Tiflis. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 6(2), 1097–1111. (in Azerbaijani/Turkish).
• Şərifov, Ş. (2022). Erkən xilafət dövründə Azərbaycanda ictimai-siyasi və mədəni həyat. Birol Group MMC. (in Azerbaijani).
• al-Ṭabarī, Abū Jaʿfar Muḥammad ibn Jarīr. (1970). Tārīkh al-umam wa-l-mulūk. Dār al-Maʿārif. (in Arabic).
• al-Ṭabarī, Abū Jaʿfar Muḥammad ibn Jarīr. (t.y.). Tārīkh al-umam wa-l-mulūk (12 cüz). Maṭbaʿat al-Ḥusainiyya. (in Arabic).
• Vəlixanlı, N. (1993). Ərəb Xilafəti və Azərbaycan. Azərnəşr. (in Azerbaijani).
• Yāqūt al-Ḥamawī, Shihāb al-Dīn ibn ʿAbd Allāh al-Rūmī. (1965). Muʿjam al-buldān. Maktabat al-Asadī. (in Arabic/Persian).
• al-Yaʿqūbī, Aḥmad ibn Abī Yaʿqūb Isḥāq ibn Wāḍiḥ. (t.y.). Tārīkh al-Yaʿqūbī. Dār al-Ṣādir. (in Arabic).
• al-Qazwīnī, Zakarīyyāʾ. (t.y.). Āthār al-bilād. Dār al-Ṣādir. (in Arabic).