Qazax Qəzasının Əhalisi (XIX Əsrin İkinci Yarısı – XX Əsrin Əvvəlləri)

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 4, 1069 - 1094

Rena Asadova

https://doi.org/10.46868/atdd.2025.988

Öz

Qazax qəzasında XIX əsrin 60-cı illərindən etibarən əhalinin sayı, etnik tərkibi və iqtisadi həyatında baş vermiş mühüm dəyişikliklər Rusiya kameral təsvirləri, siyahıyaalma sənədləri və digər mənbələr əsasında araşdırılmışdır. Rusiya hakimiyyət nümayəndələrinin məqsədyönlü antiazərbaycan siyasətinin öyrənilməsinə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Erməni və rus ailələrinin məskunlaşdırılmasının yerli azərbaycanlı əhalinin torpaqla təmin edilməsinə və ümumiyyətlə həyat şəraitinə ağır təsiri çoxsaylı statistik materiallarla diqqətə çatdırılmışdır. Araşdırmada həmçinin həmin dövrdə baş verən etno-demoqrafik proseslərin regionun uzunmüddətli sosial-iqtisadi inkişafına təsir mexanizmləri də ümumiləşdirilmişdir.

Anahtar Kelimeler

Qazax Qəzası , Rusların və Ermənilərin Köçürülməsi , Etno-Demoqrafik Dəyişikliklər

Population of the Qazakh District (Second Half of the 19th Century – Early 20th Century)

Öz

Major changes in the population size, ethnic composition, and economic life of Qazakh District since the 1860s have been examined on the basis of Russian kameral descriptions, census documents, and other sources. Special attention has been given to the study of the deliberate anti-Azerbaijani policy of the Russian imperial authorities. The heavy impact of the settlement of Armenian and Russian families on the land provision and overall living conditions of the local Azerbaijani population has been highlighted through extensive statistical data. The study also summarizes the mechanisms by which these ethno-demographic processes of that period influenced the long-term socio-economic development of the region.

Anahtar Kelimeler

Qazakh District , resettlement of Russians and Armenians , Ethno-Demographic Changes

Kaynakça

• Ahmedli, N. (2018). Ön söz. Qazax nahiyəsinin kameral təsviri, 1860-cı il (ss. 14–39). Elm və Təhsil.
• Bagirov, F. E. (2009). Pereselençeskaya politika tsarizma v Azerbaydjane (1830–1914 gg.). Maroseyka.
• Kanadeyev, İ. N. (1902). Oçerki Zakavkazskoy jizni (Cilt 1). Tipografiya A. Ye. Kolpinskogo.
• Kavkazskiy kalendar. (1868). Kavkazskiy kalendar na 1869 g. Glavnoe Upravlenie Namestnika Kavkaza, Otdel Statisticheskiy. Tiflis.
• Kavkazskiy kalendar. (1869). Kavkazskiy kalendar na 1870 g. Glavnoe Upravlenie Namestnika Kavkaza, Otdel Statisticheskiy. Tiflis.
• Kavkazskiy kalendar. (1884). Kavkazskiy kalendar na 1885 g. Glavnoe Upravlenie Namestnika Kavkaza, Otdel Statisticheskiy. Tiflis.
• Kavkazskiy kalendar. (1886). Kavkazskiy kalendar na 1887 g. Glavnoe Upravlenie Namestnika Kavkaza, Otdel Statisticheskiy. Tiflis.
• Kavkazskiy kalendar. (1907). Kavkazskiy kalendar na 1908 g. Glavnoe Upravlenie Namestnika Kavkaza, Otdel Statisticheskiy. Tiflis.
• Kavkazskiy kalendar. (1911). Kavkazskiy kalendar na 1912 g. Glavnoe Upravlenie Namestnika Kavkaza, Otdel Statisticheskiy. Tiflis.
• Kavkazskiy kalendar. (1912). Kavkazskiy kalendar na 1913 g. Glavnoe Upravlenie Namestnika Kavkaza, Otdel Statisticheskiy. Tiflis.
• Kavkazskiy kalendar. (1913). Kavkazskiy kalendar na 1914 g. Glavnoe Upravlenie Namestnika Kavkaza, Otdel Statisticheskiy. Tiflis.
• Kavkazskiy kalendar. (1914). Kavkazskiy kalendar na 1915 g. Glavnoe Upravlenie Namestnika Kavkaza, Otdel Statisticheskiy. Tiflis.
• Kavkazskiy kalendar. (1915). Kavkazskiy kalendar na 1916 g. Glavnoe Upravlenie Namestnika Kavkaza, Otdel Statisticheskiy. Tiflis.
• Kavkazskiy kalendar. (1916). Kavkazskiy kalendar na 1917 g. Glavnoe Upravlenie Namestnika Kavkaza, Otdel Statisticheskiy. Tiflis.
• Məhəmmədcəlil, M., & Xəlilli, F. (2003). Mövlana İsmayıl Siracəddin Şirvani: Həyatı, fəaliyyəti və ardıcılları. Adiloğlu.
• Memmedova, İ. (2012). 19. yüzyılın 80–90’lı yıllarında Güney Kafkasya’nın etnografik haritası (Kars ve diğer bölgeler). İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 1(2), 87–99.
• Memmedova, İ. (2015). 19. yüzyılın 80–90’lı yıllarında Kars da olmak üzere Güney Kafkasya’nın etnografik haritası (Rusya Devlet Askeri–Tarih Arşivinin belgelerine dayanarak). Yeni Türkiye, 75(Kafkaslar Özel Sayısı – V), 16–21.
• Mustafayev, Ş. (2018). Qazax tarixinə dair dəyərli mənbə. İçinde N. Əhmədli (Ed.), Qazax nahiyəsinin kameral təsviri, 1860-cı il (ss. 3–13). Elm və Təhsil.
• Naliçnoye naseleniye oboyego pola po uyezdam, s ukazaniyem preobladayuşih veroispovedaniy i glavneyşih sosloviy. (1905). Pervaya vseobşaya perepis naseleniya Rossiyskoy imperii 1897 g. (Vyp. 6). Tsentr. Stat. Komitet M-va Vn. Del.
• Naliçnoye naseleniye oboyego pola po uyezdam, s ukazaniyem çisla lits preobladayuşih podnıh yazıkov. (1905). Pervaya vseobşaya perepis naseleniya Rossiyskoy imperii 1897 g. (Vyp. 7). Tsentr. Stat. Komitet M-va Vn. Del.
• Naseleniye imperii po perepisi 28-go yanvarya 1897 goda po uyezdam. (1897). Pervaya vseobşaya perepis naseleniya Rossiyskoy imperii 1897 g. (Vyp. 1). Tsentr. Stat. Komitet M-va Vn. Del.
• Otçet o slujebnoy poyezdke na Kavkaz pomoşnika naçalnika Pereselençeskogo upravleniya İ. İ. Thorjevskogo, iyun 1909 g. (1909). Sankt-Peterburg.
• Otnoşeniye gen. Yermolova k gr. Vyazmitinovu, ot 20-maya 1819 goda. (1874). AKAK (T. 6, Ç. 1, Dok. 1036). Tipografiya Glavnoye Upravleniye Namestnika Kavkaza.
• Segal, İ. L. (1890, Şubat 13). Russkoye poseleniye v Elizavetpolskoy gubernii. Kavkaz. Serebryakov, İ. (1861). Selskoye hozyaystvo v Yelisavetpolskom uyezde. Tiflis.
• Vedomosti o razdelenii Gruzii na pyati uyezdov, s pokazaniem uyezdnıh gorodov i seleniy… Maya 8-go dnya 1802 goda. (1866). AKAK (Pod red. Ad. Berje, T. 1, Dok. 575). Tipografiya Glavnoye Upravleniye Namestnika Kavkaza.
• Yeritsov, A. D. (1886). Ekonomiçeskiy byt gosudarstvennıh krestyan Kazahskogo uyezda, Yelisavetpolskoy gubernii. İçinde Materialı dlya izuçeniya ekonomiçeskogo byta gosudarstvennıh krestyan Zakavkazskogo kraya (T. 2, Vyp. 3). Tipografiya A. A. Mihelsona.
• Zubarev, D. (1836a). Kazahskaya distansiya. İçinde Obozreniye rossiyskih vladeniy za Kavkazom, v statistiçeskom, topografiçeskom i finansovom otnoşeniyah (Ç. II, ss. 213–248). Tipografiya Departamenta Vneşney Torgovli.
• Zubarev, D. (1836b). Şamşadilskaya distansiya. İçinde Obozreniye rossiyskih vladeniy za Kavkazom, v statistiçeskom, topografiçeskom i finansovom otnoşeniyah (Ç. II, ss. 251–263). Tipografiya Departamenta Vneşney Torgovli.