Ali Təhsil Mühitində Tələbələrin Intellektual Yaradıcılığının Formalaşması Prosesinin Pedaqoji Əsasları

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: Özel Sayı 2025-1, 94 - 104, 31.10.2025

Shamil Mahmudov

https://doi.org/10.46868/atdd.2025.1022

Öz

Bu tədqiqat ali təhsil məkanında tələbələrin intellektual yaradıcılığının formalaşma xüsusiyyətlərini və onun pedaqoji-psixoloji əsaslarını müəyyənləşdirməyə yönəlmişdir. Məqsəd tələbələrin intellektual və yaradıcı potensialının qarşılıqlı təsirini, onların peşəkar və fərdi inkişafındakı rolunu nəzəri və metodoloji baxımdan əsaslandırmaqdır. Araşdırmada subyektiv, resurs və ontoloji yanaşmalardan istifadə olunmuş, intellekt və yaradıcılığın ümumi və spesifik göstəriciləri müqayisəli-tarixi təhlil əsasında araşdırılmışdır. Nəticələr göstərmişdir ki, tələbə şəxsiyyətinin formalaşmasında motivasiya-dəyər, təşkilati-fəaliyyət, yaradıcı və refleksiv-qiymətləndirici komponentlərin inteqrasiyası mühüm rol oynayır. Müəllif ali təhsil mühitində müəllim və tələbə arasında dialoji yaradıcılıq münasibətlərinə əsaslanan sistemli model təklif edir. Bu model tələbələrdə özünüinkişaf, özünüaktuallaşdırma və intellektual yaradıcılıq mədəniyyətinin formalaşmasına şərait yaradır.

Anahtar Kelimeler

İntellektual Yaradıcılıq , İntellekt , Yaradıcılıq , Ali Təhsil , Pedaqoji Şərait

Pedagogical Foundations of the Formation of Students’ Intellectual Creativity in Higher Education Environment

Öz

This study aims to identify the characteristics of the formation of students’ intellectual creativity within the higher education environment and to determine its pedagogical and psychological foundations. The purpose is to theoretically and methodologically substantiate the interaction between students’ intellectual and creative potential, as well as its role in their professional and personal development. The research employs subjective, resource-based, and ontological approaches, and examines the general and specific indicators of intellect and creativity through comparative-historical analysis. The results show that the integration of motivational-value, organizational-activity, creative, and reflexive-evaluative components plays a crucial role in shaping students’ personalities. The author proposes a systematic model grounded in dialogical creative interaction between teacher and student within the university setting. This model fosters self-development, self-actualization, and the formation of an intellectual creativity culture among students.

Anahtar Kelimeler

Intellectual creativity , intellect , creativity , higher education , pedagogical environment , dialogical collaboration , mental resources.

Kaynakça

• Abul’khanova, K. A. (2011). Sootnoshenie individual’nosti i lichnosti v svete sub’ektnoho podkhoda. Mir psikhologii, 1, 22–31. (In Russian).
• Aizenk, G. Yu. (1995). Intellekt: novyy vzglyad. Voprosy psikhologii, 1, 111–131. (In Russian).
• Bauer, K. O. (1997). Professionelles Handeln in pädagogischen Feldern: ein Übungsbuch für Pädagogen, Andragogen und Bildungsmanager. Beltz Juventa.
• Bohoyavlenskaya, D. B. (1983). Intellektual’naya aktivnost’ kak psikhologicheskiy aspekt izucheniya tvorchestva. In Ya. A. Ponomaryov (Ed.). Issledovaniye problem psikhologii tvorchestva (pp. 182–195). (In Russian).
• Brushlinskiy, A. V. (1996). Sub’ekt: myshleniye, ucheniye, voobrazheniye. Institut prakticheskoy psikhologii. (In Russian).
• Davydov, V. V. (1996). Teoriya razvivayushchego obucheniya. INTOR. (In Russian).
• Dobrushkin, M. E. (2005). Gumanizatsiya kak strategiya vysshego obrazovaniya. Filosofiya i obshchestvo, 3(40), 87–109. (In Russian).
• Druzhinin, V. N. (1999a). Metaforicheskiye modeli intellekta. Psikhologicheskiy zhurnal, 20(6), 44–52. (In Russian).
• Druzhinin, V. N. (1999b). Psikhologiya obshchikh sposobnostey. Piter Kom. (In Russian).
• Druzhinin, V. N., & Khazratova, N. V. (1994). Eksperimental’noye issledovaniye formiruyushchego vliyaniya mikrosredy na kreativnost’. Psikhologicheskiy zhurnal, 15(4), 83–93. (In Russian).
• Gilford, D. P. (1965). Tri storony intellekta: psikhologiya myshleniya. A. M. Matyushkin (Ed.). Progress. (In Russian).
• Gruber, H. (1982). On the hypothesized relation between giftedness and creativity. In D. H. Feldman (Ed.), New directions for child development (No. 17). Jossey-Bass.
• Ilyin, E. P. (2009). Psikhologiya tvorchestva, kreativnosti, odarennosti. Pechatnyy dvor im. A. M. Gor’kogo. (In Russian).
• Isaeva, N. I. (2016). Teoreticheskiye osnovy issledovaniya psikhologicheskogo profilya kreativnosti lichnosti studenta. In Nauka. Kultura. Iskusstvo: aktual’nye problemy teorii i praktiki (Vol. 2, pp. 145–151). (In Russian).
• Kagan, M. S. (1974). Chelovecheskaya deyatel’nost’: opyt sistemnogo analiza. Nauka. (In Russian).
• Kholodnaya, M. A. (2002). Psikhologiya intellekta: paradoksy issledovaniya (2nd ed.). Piter. (In Russian)
• Khozova, S. A. (2013). Mental’nye resursy sub’ekta: fenomenologiya i dinamika. KGU im. N. A. Nekrasova. (In Russian).
• Maklakov, A. G. (2018). Obshchaya psikhologiya: uchebnik dlya vuzov. Piter. (In Russian).
• Markov, V. N., & Sinyagin, Yu. V. (2000). Potentsial lichnosti. Mir psikhologii, 1, 250–257. (In Russian).
• Maslou, A. (2003). Motivatsiya i lichnost’. Piter. (In Russian).
• Ovchinnikov, V. F. (1999). Fenomen talanta v russkoy kulture. (In Russian).
• Ponomaryov, Ya. A. (1976). Psikhologiya tvorchestva. Nauka. (In Russian).
• Raven, D. (1999). Pedagogicheskoye testirovaniye: problemy, zabluzhdeniya, perspektivy (Trans. Yu. I. Turchaninov & E. N. Gusinskiy). Kogito-Tsentr. (In Russian).
• Ribo, T. (2013). Tvorcheskoye voobrazheniye. Kniga po Trebovaniyu. (In Russian).
• Roe, A. (1952). A psychologist examines sixty-four eminent scientists. Scientific American, 187.
• Rubinshteyn, S. L. (1998). Osnovy obshchey psikhologii. Piter. (In Russian).
• Rusalov, V. M., & Dudin, S. I. (1995). Temperament i intellekt: obshchiye i spetsial’nyye faktory. Psikhologicheskiy zhurnal, 16(5), 12–23. (In Russian).
• Schneider, F. W., & Delaney, J. G. (1972). Fərdi nailiyyət motivasiyasının qrup probleminə təsiri səmərəliliyin həlli. Sosial Psixologiya Jurnalı, 86(2), 291–298.
• Slastenin, V. A., Isaev, I. F., & Shiyanov, E. N. (2013). Pedagogika: uchebnoye posobiye dlya studentov vysshikh pedagogicheskikh uchebnykh zavedeniy. V. A. Slastenin (Ed.). Akademiya. (In Russian).
• Shumilin, T. A. (1989). Problemy teorii tvorchestva. Nauka. (In Russian).
• Tikhomirov, O. K. (1969). Struktura myslitel’noy deyatel’nosti cheloveka. MGU. (In Russian).
• Torrance, E. P. (1962). Guiding creative talent. Prentice-Hall.
• Volkova, E. V. (2011). Intellekt, kreativnost’ i produktivnost’ osvoyeniya professional’noy deyatel’nosti. Psikhologicheskiy zhurnal, 32(4), 83–94. (In Russian).
• Wollach, M. A., & Kogan, N. A. (1965). A new look at the creativity–intelligence distinction. Journal of Personality, 33, 663–679.
• Zinchenko, V. P. (2003). Deyatel’nost’. znaniye. dukhovnost’. Vyssheye obrazovaniye v Rossii, 5, 81–92. (In Russian).