İrade-i Cüzʾiyye ve İnsan Fiilleri Hakkında Bir Risale ve Haşiyesi: Mûsâ b. Abdullah el-Pehlevânî et-Tokâdî’nin “el-İhtimâlâtü’l-Vâkiʿa Fî Efʿâli’l-ʿibâd” Adlı Risalesi ve Ali b. Muhammed b. Hasan er-Rizevî’nin “Hâşiye ʿalâ Risâleti’l-İhtimâlâti’l-Vâkiʿa Fî Efʿâli’l-ʿibâd” Adlı Haşiyesi

Yıl 2020, Sayı: 4, 57 - 100, 15.12.2020

Mustafa Borsbuğa Coşkun Borsbuğa

Öz

Çalışma insan fiilleri bağlamında incelenen irade-i cüzʾiyye konusuna ilişkin iki risalenin inceleme ve tahkikini ele almaktadır. Ayrıca çalışma, bu iki risalenin tercümesini de yapmak suretiyle literatüre kazandıracaktır. İlk risale, Mûsâ b. Abdullah el-Pehlevânî et-Tokâdî’ye (ö. 1133/1721) ait olan Risâletü’l-ihtimâlâti’l-vâkiʿa fî efʿâli’l-ʿibâd adlı muhtasar nitelikteki risaledir. Diğeri ise Ali b. Muhammed b. Hasan er-Rizevî’nin (ö. ?/?) “hocam” ve “üstadım” dediği hocası Pehlevânî’nin söz konusu muhtasar risalesine yazmış olduğu Hâşiye ʻalâ risâleti’l-ihtimâlâti’l-vâkiʻa fî efʻâli’l-ʻibâd adındaki haşiyedir. Osmanlı düşünce geleneğinde, insan fiilleri genelinde, kaza-kader, efʿâl-i ʿibâd, halk-ı ʿamâl, irade-i cüzʾiyye, kesb ve bunlar üzerinde yazılan şerh, haşiye, ihtisâr, taʿlîkât ve zeyil yazım literatürünün zenginliği malumdur. İnceleme konusu olan bu iki risale bu kabilden eserlerin birer örneğidir. İlk risale, Allah’ın her şeyi yaratmasıyla insanın özgürlüğü arasındaki temel problemi, insana ait irade ve kudretin varlığı üzerinden çözmeye çalışmaktadır. Bu muhtasar risale, genel olarak, insan fiilleri ve irade-i cüzʾiyye hakkında var olan yaklaşımları (ihtimâlât-ı ʿakliyye) ortaya koyduktan sonra, kullara ait irade ve eylemleri, Allah’ın kudretinin bunlara tesiri üzerinden irdelemekte ve mezheplerin buna dair yaklaşımlarını serdetmektedir. Risalede ihtiyâr, kesb gibi meselelere ilişkin farklı perspektifler zikredilmesinin yanı sıra insan iradesinin Allah’ın yaratmasına taalluk etmemesi sebebiyle insanın fiillerinde özgür olduğu tezi ispat edilir. Bu muhtasar risaleye yapılan haşiyede ise Rizevî, Pehlevânî’nin muhtasar risalesinde insan fiilleri hakkında zikrettiği mezhepleri detaylandırarak, müellifin bazı tespit, yorum ve önermelerini tasvip edip incelerken diğer bir kısmını da eleştirerek revize etmeye çalışmıştır.

Anahtar Kelimeler

özgür irade, insan fiilleri, Eş‘arilik, Mâturîdilik, Mutezile, Mûsâ el-Pehlevânî, Ali b. Muhammed er-Rizevî, ef‘âl-i ‘ibâd, afʻāl al-ʻibâd

One Risālah And One Ḥāshiyah On The Free Will (Al-Irāda Al-Jujʾiyya) And Human Actions: Mūsā İbn Abdullah Al-Pahlavānī Al-Tōkādī’s (D. 1133/1721) ‟Al-Iḥtimālāt Al-Wāqiʿa Fī Afʿāl Al-ʿibâd” And Alī İbn Muḥammad İbn Óasan Al-Rizawiyy’s ‟Ḥāshiyah ʿalā İḥtimālāt Al-Wāqiʿa Fī Afʿā Al-ʿibâd”

Öz

Anahtar Kelimeler

Free will, Human actions, Ashʿarism, Māturīdism, Muʿtazila, Mūsā al-Pahlavānī, Alī ibn Muḥammad ibn Óasan al-Rizawiyy

Kaynakça

• Ahmed el-Hâdimî, Ebû Nu’aym. Risale fî ef’ali’l-’ibâd. Konya: Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, Burdur İl Halk, 26a-26b.
• Ammâra, Muhammed. Resâilu’l-adl ve’t-tevhîd. 1 Cilt. Beyrût: Dâru’ş-şurûk, 2. Basım, 1408/1988.
• Arpaguş, Hatice K. “Mâtürîdilik ve İrade-i Cüz’iyye Meselesi”. IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Mâturîdîlik. ed. Cengiz Çuhadar-Mustafa Aykaç-Yusuf Koçak. 1/41-48. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2017.
• Arpaguş, Hatice K. “Osmanlı Düşüncesi: Kaynakları ve Tartışma Konuları”. ed. Fuat Aydın-Metin Aydın-Muhammed Yetim. 243-262. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 1. Basım, 2019.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir. Temhîdu’l-evâil ve telhîsu’d-delâil. Beyrût: Müessesetu’l-kutubi’s-sekâfe, 1. Basım, 1407/1987.
• Dağıstânî, Hasan el-Emîr. Risâletu’l-irâdeti’l-cüz’iyye. Ankara: Milli Kütüphane, Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 5664, 2a-8a.
• Devvânî, Celâluddin. “Halku’l-ʿamâl”. er-Resâilu’l-Muhtâra. thk. Seyyid Ahmed Toyserkânî. 63-76. Isfehân: Kütüphâne-i Umûmî-yi İmâm Emîru’l-Mu’minîn Alî, 1. Basım, 1405/1984.
• Divriğî, İzzet Ahmed b. Hüseyin. Şerhu risâleti’l-irâdeti’l-cüz’iyye. İBB Atatürk Kitaplığı, Yazma Eserler, 1287, 36b-484a.
• Ebû Nuaym Isfehânî, Ahmed b. Abdullah. Hilyetu’l-evliyâ. Beyrût: Dâru’l-kutubi’l-Arabî, 4. Basım, 1405/1984.
• Ebu’l-Berekât en-Nesefî, Hâfızuddin Abdullah b. Ahmed. Şerhu’l-Umde. thk. Abdullah Muhammed Abdullah İsmâîl. Kâhire: el-Mektetu’l-Ezheriyye li’t-türâs, 1. Basım, 2012/1432.
• Erdemci, Cemaleddin. “İlk Dönem (Hicri 1. Asır) Kader Tartışmaları”. Tezkire: Düşünce, Siyaset, Sosyal Bilim 9/44 (2006), 198-223.
• Erel, Sami Turan. “Tahkîku "el-Kevkebü’s-Sârî fî Hakîkati’l-Cüz’i’l-İhtiyârî" li-Abdülğânî İsmâîl en-Nâblusî”. İslâm Araştırmaları Dergisi 35 (2015), 135-174.
• Eşʿarî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmâîl. Makâlatu’l-İslâmiyyîn ve İhtilafi’l-Musallin. thk. Helmut Ritter. Wiesbaden: Franz Stein, 3. Basım, 1400/1980.
• Gölcük, Şerafeddin. Bâkıllânî ve İnsan Filleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1. Basım, 1997.
• Güdekli, Hayrettin Nebi. “Müteahhirîn Dönemi Mâtürîdî Kelâmında İrâdenin Ontolojisi Sorunu: Saçaklızâde’nin Risâletü’l-irâdeti’l-cüz’iyye’sinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 41 (2019), 85-129.
• Gümülçinevî, Muhammed b. Ahmed. Risâle fi’l-İrâdeti’l-Cüz’iyye ve ef’âli’l-’bâd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 3570, 20a-33b.
• Gündoğdu, Hamdi. “Muʿtezile Mezhebinde İnsanın Fiilleri Problemi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/2 (2004), 205-218.
• Hayâtî Elbistânî, Ahmed b. Ahmed. Risâletu’l-İrâdeti’l-Cüz’îyye. Ankara: Ankara Milli Kütüphane, Samsun Vezirköprü İlçe Halk Kütüphanesi, 665/1, 1b-2a.
• İbn Fûrek, Muhammed b. el-Hasan. Mücerredu Makâlâti’l-Eşarî’. thk. Ahmed Abdurrahîm es-Sâyih. Kâhire: Mektebetu’s-sekâfeti’d-diniyye, 1. Basım, 1425/2005.
• İbn Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ. Tabakâtu’l-Mu’tezile. thk. Susanna Diwald-Wilzer. Beyrût: Franz Stein, 1. Basım, 1380/1961.
• Kara, İsmail. İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz: Şerh ve Hâşiye Meselelerine Dair Birkaç Not. İstanbul: Dergah Yayınları, 2. Basım, 2013.
• Karacan, Murat. “XVIII. Yüzyıl Osmanlı Âlimi Hâdimî’nin İnsan Fiillerine Dair Bir Risalesi: Tercüme ve Tahlil”. Osmanlı’da İlm-i Kelâm: Âlimler, Eserler, Meseleler. ed. Osman Demir, Veysel Kaya, Kadir Gömbeyaz, U. Murat Kılavuz. 239-265. İstanbul: İSAR Yayınları, 2016.
• Karadaş, Cağfer. “İnsan Fiilleri”. Kelam El Kitabı. ed. Şaban Ali Düzgün. 403-418. Ankara: Grafiker Yayınları, 3. Basım, 2013.
• Karsî, Dâvûd b. Muhammed. Risâle fi’l-ihtiyârâti’l-cüz’iyye ve’l-idrâkâti’l-kalbiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Çelebi Abdullah, 387, 123a-134b.
• Maksûd b. Şâh,Velî ed-Dulhayrî. Risâletu İhtiyâri’l-Cuz’îyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kasidecizade, 672, 42a-48a.
• Mollâ Sadrâ, Sadruddin. “Halku’l-’amâl”. Mecmûatu’r-Resâil el-Felsefiyye. Beyrût: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1. Basım, 1422/2001.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tebsıratu’l-edille fî Usûlu’d-dîn. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1. Basım, 2003.
• Özdinç, Rıdvan. Akıl İrade Hürriyet: Son Dönem Osmanlı Dinî Düşüncesinde İrade Meselesi. İstanbul: Dergah Yayınları, 1. Basım, 2013.
• Özdinç, Rıdvan. “Osmanlı İrade, Kaza ve Kader Risaleleri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi XIV/27 (ts.), 185-202.
• Öztürk, Resul. Cebri Düşüncenin Yaygınlaşmasında Siyasi Iktidarın Etkisi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Pehlevânî, Musa Efendi et-Tokâdî. el-İhtimâlâtu’l-Vâkıa fî Ef’âli’l-İbâd. Ankara Milli Kütüphane, Adana İl Halk Kütüphanesi, 1141/28, 170b-171a.
• Rizevî, Muhammed b. Hasan. Hâşiye ’alâ risâleti’l-İhtimâlâti’l-Vâkıa fî Ef’âli’l-İbâd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Mehmed Asım Bey, 710, 73b-75a.
• Rizevî, Muhammed b. Hasan. Hâşiye alâ Risâleti’l-Kıyâs li-Mûsâ et-Tokâdî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Mehmed Asım Bey, 710, 70a-72b.
• Sâdık Kayseri. Risâle fî ef’âli’l-’ibâd. Konya: Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, Elmalı Halk, 2824, 47b-48a.
• Sadrüşşerîa es-Sânî, Ubeydullah b. Mes‘ûd. et-Tavzîh Şerhu’t-Tenkih. thk. M. Adnân Derviş. 2 Cilt. Beyrût: Şeriketü Dâri’l-Erkam, 1. Basım, 1419/1998.
• Sadrüşşerîa es-Sânî, Ubeydullah b. Mes‘ûd. Şerhu ta’dîli’l-ulûm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Muradmolla, 1333, 95a-201b.
• Soysal, Mehmet Fatih. “Abdürrahim Fedâî Efendi’nin İrâde-i Cüz’iyye Risâlesi: Tahlîl, Tercüme ve Tahkîk”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (2017), 133-163.
• Soysal, Mehmet Fatih. “Kütahyalı Ahmed Âsım Efendi’nin el-Mebâhisü’d-Defîniyye fî Hakki’l-İrâdetü’l-Cüz’iyye Adlı Eserinin Neşri”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (2015), 31-68.
• eş-Şâfiî, Hasan Mahmûd. Kelâm’a Giriş. çev. Süleyman Akkuş. İstanbul: Değişim Yayınları, 1. Basım, 2009.
• Şehristânî, Abdulkerim. el-Milel ve’n-Nihal. thk. Muhammed Seyyid Kîlânî. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Maʿrife, 1. Basım, 1404/1983.
• Taşçı, Özcan. İlk Kelâm Risâlelerine Göre Kader ve İnsanın Sorumluluğu. İstanbul: İz Yayıncılık, 2. Basım, 2009.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn. Şerhu’l-Akâid. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekâ. Kâhire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 11. Basım, 1308/1987.
• Ünverdi, Veysi. “Eşʿarî’nin Kesb Teorisinin Eleştirisi: Kâdî Abdülcebbâr Örneği”. Uluslararası İmam Eşʿarî ve Eşʿarîlik Sempozyumu Bildirileri. ed. Cemalettin Erdemci - Fadıl Ayğan. 2/121-128. İstanbul: Beyan Yayınlar, 2015.
• Ünverdi, Veysi. “İslâm Kelâmında Kesb Doktrini”. IV. Uluslararası Kültür ve Medeniyet Kongresi. ed. Bülent Cercis Tanrıtanır - Amenah Manafidizaji. 505-517. Mardin: İksad Yayınları, 2018.
• Yeprem, M. Saim. İrade Hürriyeti. Ankara: TDV Yayınları, 1. Basım, 2016.