İngiliz İdaresi Döneminde Kıbrıs’ta İki Kilise Krizi

Yıl 2021, Sayı: 6, 39 - 52, 31.12.2021

Mustafa Şengil

https://doi.org/10.51575/atebe.951301

Öz

Bu çalışma Osmanlı Devleti’nin Kıbrıs Adası’nı fethi ile özgürlüğünü yeniden kazanmış olan Kıbrıs Rum Ortodoks Kilisesi’nin, İngiliz idaresi döneminde yaşamış olduğu iki siyasi kilise krizini konu etmektedir. İngilizlerin Kıbrıs’ta idaresi iki döneme ayrılmaktadır. Birincisi 1878 yılında Osmanlı Devleti ile yapılan iki maddelik antlaşma kapsamında 1914 yılına kadar devam eden ve adanın fiilen Osmanlı toprağı olarak kabul edildiği dönem; ikincisi ise 1914 yılında İngiltere’nin adayı tek taraflı ilhakından 1960 yılında Kıbrıs Cumhuriyeti’nin kurulmasına kadar olan dönemdir. İngiliz idaresi döneminde gerçekleşmiş olan kilise krizlerinin ilki 1900-1910 yılları arasında Kitium Piskoposu Kyrillos Papadopoulos ile Girne Piskoposu Kyrillos Basileiou arasında gerçekleşmiştir. İkincisi ise 1933-1947 yılları arasında Baf Metropoliti Leontios Leontiou’nun 1931 isyanları sebebiyle ada dışında sürgünde olan metropolitlerin adaya dönmeden seçim yapılamayacağını beyan etmesi sebebiyle gerçekleşmiştir. Kıbrıs Rum Ortodoks Kilisesi otosefal bir kilise olması sebebiyle iç işlerine diğer kiliseleri karıştırmak istememiş, ancak çıkmaza giren piskoposluk seçimi nedeniyle müdahale kaçınılmaz olmuştur. Bugüne kadar siyasetteki etkisi var olagelen Kıbrıs Rum Ortodoks Kilisesi, 20. Yüzyılın henüz başında geçirmiş olduğu kilise krizlerini ancak siyasetin etkisi ve yardımıyla aşabilmiştir. Kıbrıs’ta ilk Yunan bayrağı birinci kilise krizi döneminde bir taraftar toplama çalışması olarak II. Kyrillos (Kyrillos Papadopoulos) tarafından Trooditissa Manastırı’na çekilmiştir. Ancak Kıbrıs Adası’nın ne daha önceki dönemlerde ne de şimdi Yunanistan ile hiçbir bağı yoktur. Kıbrıs Adası’nda yaşayan Rumlar ile Yunanistan arasında bir bağ oluşturmaya çalışan ve bunu iddia eden de yine kilisedir. Kıbrıs Cumhuriyeti birinci Cumhurbaşkanı III. Makarios’un başpiskopos seçilmesine giden süreçte bahsedilen iki kilise krizi büyük önem taşımaktadır. Bu dönemde başpiskopos adayları arasında, rakip adaya karşı Enosis’i ateşli bir şekilde savunmamak, İngiliz idaresine fazla yakın olmak gibi suçlamalar olmuştur. III. Makarios hem ateşli bir şekilde Enosis’i savunmuş, hem de İngiliz idaresi ile her zaman çatışma halinde olmuştur. Bu süreç ona önce başpiskoposluk, sonrasında ise Kıbrıs Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı getirmiştir. Kıbrıs’ta zikri geçen dönemde özellikle ön plana çıkan Türk düşmanlığı, başpiskopos olmanın ilk şartı sayılmıştır. Şöyleki; İngilizler adayı tek taraflı ilhak ettikten sonra İngilizlerin adayı kendilerine bırakacağına neredeyse emin olan Rum Ortodoks Kilisesi başpiskoposları, önce İngiliz idaresi düşmanlığı, sonra Türk düşmanlığı üzerinden kilise propagandası yapmışlardır. Çalışmada otosefal bir kilise olan Kıbrıs Rum Ortodoks Kilisesi’nin, kilise içi anlaşmazlıklardaki tavrı ile kilise kurallarına bağlılığı da ele alınmaktadır. Enosis düşüncesinin piskoposluk seçimine etkisinin daha net görüleceği bu iki kriz, kilisenin bugününü anlamak açısından oldukça önemlidir.

Anahtar Kelimeler

Dinler Tarihi, Kıbrıs, Kilise, Ortodoks, Başpiskopos, Rum

The Crisis of Two Churches in Cyprus During the British Rule

Öz

This study is about two political church crises that the Greek Cypriot Orthodox Church, which regained its freedom with the conquest of the island of Cyprus by the Ottoman Empire, experienced during the British rule. The British administration in Cyprus is divided into two periods. The first is the period that lasted until 1914 within the scope of the two-point agreement with the Ottoman Empire in 1878, and when the island was actually accepted as Ottoman territory; the second is the period from the British unilateral annexation of the island in 1914 to the establishment of the Republic of Cyprus in 1960. The first of the church crises during the British administration took place in 1900-1910, between the Bishop of Kitium Kyrillos Papadopoulos and the Bishop of Kyrenia Kyrillos Basileiou. The second one took place in 1933-1947, because of the Metropolitan of Paphos Leontios Leontiou's declaration that the metropolitans who were in exile outside of the island due to the 1931 revolts declared that elections could not be held without their return to the island. Since the Greek Cypriot Orthodox Church is an autocephalous church, it did not want to interfere with other churches in its internal affairs, but the intervention was inevitable due to the stalemate choice of diocese. The Greek Cypriot Orthodox Church, which has had an influence in politics until today, was able to overcome the church crises it had experienced at the beginning of the 20th century only with the influence and help of politics. The first Greek flag in Cyprus was used as a supporter gathering effort during the first church crisis. He was taken to Trooditissa Monastery by Kyrillos (Kyrillos Papadopoulos). However, the island of Cyprus has no ties with Greece, neither in previous periods nor now. It is the church that tries and claims to create a bond between the Greeks living on the island of Cyprus and Greece. The church crises mentioned in the process played an important role in the election of Makarios III, the first president of the Republic of Cyprus, as archbishop. During this period, among the archbishop candidates, there had been accusations of not defending Enosis passionately against the rival island and being too close to the British administration. Makarios III fiercely defended Enosis and was, at the same time, always in conflict with the British administration. This process brought him first the archbishopric, and then the Presidency of the Republic of Cyprus. The Turkish hostility, which came to the fore in the aforementioned period in Cyprus, was considered the first condition of being an archbishop. After the British annexed the island unilaterally, the archbishops of the Greek Orthodox Church, who were almost sure that the British would leave the island to them, made church propaganda out of hostility to the British administration and then to the Turks. In the study, the attitude of the Greek Cypriot Orthodox Church, which is an autocephalous church, in intra-church disputes and its adherence to church rules are also discussed. These two crises, in which the effect of the idea of enosis on the choice of diocese will be seen more clearly, are very important in terms of understanding the present day of the church.

Anahtar Kelimeler

History of Religions, Cyprus, Church, Orthodox, Archbishop, Greek

Kaynakça

• Alasya, Halil Fikret vd. “İngiliz İdaresinde Tatbik Edilen Politika”. Kıbrıs ve Türkler. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1964.
• Alasya, Halil Fikret. Kıbrıs ve Rum-Yunan Emelleri. Lefkoşa: KKTC Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı, 1992.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezâreti Mektubî Kalemi [DH.MKT]. No. 1255, Gömlek No. 21.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Hariciye Nezâreti Hariciye Tercüme Odası [HR.TO]. No. 530, Gömlek No. 10.
• Bozkurt, Bekir. İngiltere’nin Kıbrıs Adasını İlhak Süreci. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Cavendish, Anne (ed.). Cyprus 1878: The Journal of Sir Garnet Wolseley. Nicosia: Cultural Centre of the Cyprus Popular Bank, 1991.
• Çelik, Cemil. İngiliz Yönetiminde Kıbrıs’ın İdari ve Sosyal Durumu (1878-1914). Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Demirci, Kürşat. “Ortodoksluk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/374-380. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• Duckworth, Henry Thomas Forbes. The Church of Cyprus. London: Society for Promoting Christian Knowledge, 1900.
• Englezakis, Benedict. Studies on the History of the Church of Cyprus, 4th-20th Centuries. Great Britain: Variorum, 1995.
• Gazioğlu, Ahmet C. İngiliz Yönetiminde Kıbrıs II, 1878-1952: Enosis Çemberinde Türkler. İstanbul: Kıbrıs Araştırma ve Yayın Merkezi (CYREP), 1996.
• Göktürk, Turgay Bülent. “Rum Ortodoks Kilisesi’nin Kıbrıs’ta Karar Alma Sürecine Etkisi”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 15/30 (01 Haziran 2015), 295-345.
• Göktürk, Turgay Bülent. “Rumlar’ın Kıbrıs’taki Enosis İsteklerinin Şiddete Dönüşmesi: 1931 İsyanı”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 7/16-17 (2008), 335-363.
• Gürel, Şükrü S. Kıbrıs Tarihi (1878-1960): Kolonyalizm, Ulusçuluk ve Uluslararası Politika. Ankara: Kaynak Yayınları, 1984.
• Hill, George. Kıbrıs Tarihi, Osmanlı ve İngiliz İdaresi Dönemi (1571-1948). çev. Nazım Can Serbest. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2016.
• Hill, Sir George Francis. A History of Cyprus. 4 Cilt. Cambridge: Cambridge University Press, 1952.
• Holland, Robert F. - Markides, Diana Weston. Britain and the Hellenes: Struggles for Mastery in the Eastern Mediterranean 1850-1960. Oxford: Oxford University Press, 2006.
• Kızılyürek, Niyazi. Milliyetçilik Kıskacında Kıbrıs. İstanbul: İletişim Yayınları, 2002.
• MAA, KKTC Millî Arşiv ve Araştırma Dairesi. Fetva Eminliği Belgeleri [FE]. Kutu. 3, Dosya. 21, Gömlek. 19, Belge. 1.
• Mallock, W. H. (William Hurrell). In an Enchanted Island or A Winter’s Retreat in Cyprus. London: R. Bentley & Son, Third Edition., 1892. http://archive.org/details/inenchantedisla00mall
• NA, National Archive. Colonial Office [CO]. 69/14.
• NA, National Archive. Colonial Office [CO]. 67/125.
• NA, National Archive. Colonial Office [CO]. 69/22.
• Papadopoulos, Theodoros. Social and Historical Data on Population (1570-1881). Lefkoşa: Cyprus Research Centre, 1965.
• Savrun, Ergenekon. “1571 Türk Yönetiminden, 1878-1925 İngiliz Taç Kolonisi’ ne; Kıbrıs Üzerinde Enosis Faaliyetleri ve İngiliz Stratejisi”. Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi 3/1 (01 Nisan 2017), 1-20.
• Scott-Stevenson, Esmé. Our Home in Cyprus. Chapman and Hall, 1880.
• Storrs, Sir Ronald - O’Brien, Bryan Justin. The Handbook of Cyprus. London: Christophers, 1930.
• Şengil, Mustafa. Mavi Vatanın Kudüsü (Kıbrıs’ta Din ve Siyaset). İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2021.
• Yıldırım, Münir. Kıbrıs Rum Ortodoks Kilisesi: İlk Dönem Bir Hristiyan Kilisesi Olarak. Ankara: Aziz Andaç, 2008.
• The Cyprus Gazette. “Extraordinary” (25 Mayıs 1908), 6511.
• The Cyprus Gazette (22 Şubat 1907), 6103-6106.
• The Cyprus Gazette (20 Mart 1908), 6405-6407.