Hâris el-Muhâsibî’de Eğitimle İlgili Bazı Kavramlar

Yıl 2022, Sayı: 7, 37 - 59, 30.06.2022

Ahmet Beken

https://doi.org/10.51575/atebe.1116998

Öz

Eğitim, insanla birlikte var olan bir olgudur. Eğitimin ilmî bir disiplin hâlini alması ise yenidir. Yakın döneme kadar eğitim, din eğitimi, ahlâk ve değer eğitimi şeklinde birbirinden ayrı alanlar da söz konusu değildir. Dolayısıyla bunların ilmî birer disiplin olarak birbirlerinden ayrılmaları da yeni bir hadisedir. Zira tarihsel süreçte eğitim, dinî ve ahlâkî bir karakteri haiz olup bunların her biri diğerinden bağımsız alanlar olarak telakki edilmemiştir. Burada din, eğitime anlamlı gaye ve hedefler sağlarken ahlâk, hem dinin hem de eğitimin önemli amaçlarından birini teşkil etmektedir. Ayrıca tam anlamıyla tahakkuk etmesi, olumlu ve dengeli bir kişilik oluşturması adına eğitimin dinî ve ahlâkî karakteri de önem arz etmektedir. Bu nedenle günümüzde eğitim, din eğitimi, değer ve ahlâk eğitimi şeklindeki adlandırmaların tarihsel süreçte hangi kavramlara karşılandığının ya da hangi kavramlarla ilişkili olduğunun ortaya konması büyük bir önemi haizdir. Ehl-i Sünnet kelâmının ve tasavvufun kurucu isimleri arasında yer alan Hâris el-Muhâsibî (öl. 243/857), insanın dinamik yapısını oluşturan, onun olumlu-olumsuz eylemlerinin kaynağı konumundaki kalp, akıl ve nefsin belli bir ölçü ve denge içerisinde eğitilmesi gerektiği üzerinde duran, bu yönde çok sayıda kavrama yer veren erken dönem âlimlerinden birisidir. Muhâsibî’nin insanın içten dışa değişimi ve dönüşümü, onun eğitimi ve öğretimiyle ilgili farklı kavramlara değindiği görülmektedir. Bu yönüyle çalışmamız, Muhâsibî’nin -günümüzdeki anlamıyla- eğitim, din ve ahlâk eğitimiyle ilgili yer verdiği kavramları konu edinmekte, bunları hangi anlamlarda kullanıldığını ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu şekilde eğitime dair kavramların gelenekten tevarüs edilen birikimle ve klasik metinler bağlamında ele alınması, eğitimin günümüzdeki muhtevasını, yaşadığı değişimleri, daralmaları vs. anlamayı daha da kolaylaştıracaktır. Hem kavramların hem de bunların sahip olduğu muhtevanın tespit edilmesi bağlamında öncelikle Muhâsibî’nin eserlerinden istifade edilmiştir. Buna göre araştırma yazılı dokümanların incelenmesi yöntemiyle ele alınmıştır. Muhâsibî’nin başta edeb olmak üzere eğitime dair ele aldığı kavramlar -dönemin genel anlayışına uygun olarak- dinî ve ahlâkî bir tema taşımaktadır. Ta‘lîm/te‘allum, ders/tedrîs, edeb/te’dîb, tasfiye, tathîr, ıslâh ve mücâhede (mücâdele ve mükâbede) Muhâsibî’nin yer verdiği başlıca kavramlardır. Terbiye, tehzîb, tezkiye ve riyâzet gibi kavramlara ise ya hiç değinmediği ya da çok az değindiği görülmektedir. Muhâsibî, bunlardan edeble -bilhassa tasavvuf çevresinde ele alındığı şekliyle- dinî/ahlâkî bir içerikle ve daha çok nefsin terbiye edilmesi yönüyle ilgilenmiştir. Bunun yanında diğer kavramların da benzer bir içerikle ele alındığı gözlenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi, Hâris el-Muhâsibî, Edeb, Te’dîb, Ta‘lîm, Te‘allum, Âlim, Müte‘allim

Some Concepts Related to Education in Hārith al-Muhāsibī

Öz

Education is a phenomenon that has existed from the early times of human beings, but it has recently become a scientific discipline. Until recently, there were no separate fields such as education, religious education, moral and value education. Therefore, their separation from each other as scientific disciplines is also a new phenomenon. In fact, in the historical process, education has a religious and moral character in itself, and these two have not seen independent from each other. Here religion has provided meaningful goals and objectives to education, while morality constitutes one of the important aims of this education. Besides, the religious and moral character of education has also been significant in order to accrue a positive and balanced personality. For this reason, it is of great importance to understand how the modern concepts of education, religious education, and moral education have been dealt with in traditional education or in historical processes. Hārith al-Muhāsibī (d. 243/857), among the founding names of Ahl as-Sunnah theology and Sufism, was one of the early scholars who emphasized that the heart, mind (‘akl) and soul (nafs), forming the dynamic structure and the source for human’s positive and negative actions, should be educated in a certain measure and equilibrium, and who presented various concepts and terms in this direction. It seems that Muhāsibī refers to different concepts concerning the humans’ change and transformation, his education and training. In this respect, our study aims to deal with the concepts Muhāsibī used within education, religion and moral education in today’s terms and to reveal in which meanings he used these terms. It is also hoped that considering the concepts of education in the traditional and classical concept will make it easier to understand the current content of education, the changes and specialism it has experienced. The concepts that Muhāsibī dealt with on education, especially on decency (adab/ta’dīb), have a religious and moral theme in accordance with the general understanding of the period. Among the main concepts that Muhasibi includes are educating/teaching (ta‘līm/ta‘allum), instruction/teaching (dars/tadrīs), decency, purification (tathīr, ıslāh and tasfiya), and mucāhada. It seems that he doesn’t deal with the concepts such as tarbiyah, tahzīb, tazkiya and riyāzat at all or very little. Among them, Muhāsibī was especially interested in decency/adab, as it was handled in the context of Sufism, with a religious/moral view and mostly in the way of educating the soul. In addition, it is observed that other concepts are handled with a similar perspective

Anahtar Kelimeler

Religious Education, Hārith al-Muhāsibī, Adab (Decency), Ta’dîb, Ta‘līm, Ta‘allum, Scholar, Student

Kaynakça

• Ayverdi, Z. İlhan. “Üstat-Üstad”. http://lugatim.com/s/üstat-üstad (Erişim Tarihi: 11. 06. 2022).
• Bağdâdî, Hatîb. Târihu Bağdâd ev Medîneti’s-selâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 17 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1422/2001.
• Bayraktar, Mehmet Faruk. İslâm Eğitiminde Öğretmen-Öğrenci Münâsebetleri. İstanbul: İFAV Yayınları, 8. Baskı, 2010.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap Ahlaki Aklı. çev. Muhammet Çelik. İstanbul: Mana Yayınları, 2015.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. et-Ta‘rîfât. thk. Muhammed Sıddîk el-Minşâvî. Kahire: Dârü’l-Fazîlet, 1425/2004.
• Çağrıcı, Mustafa. İslâm Düşüncesinde Ahlâk. İstanbul: DEM Yayınları, 2006.
• Ebû Nu‘aym, İsfehânî. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtü’l-asfiyâ’. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1417/1996.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Mîzânü’l-‘amel. thk. Süleymân Dünyâ. Mısır: Dârü’l-Me‘ârif, 1964.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhyâu ‘ulûmi’d-dîn. 10 Cilt. Cidde: Dârü’l-Minhâc, 1432/2011.
• Gündüz, Turgay. İslâm, Gençlik ve Din Eğitimi. Bursa: Düşünce Kitabevi, 2002.
• Hüseyn, Ahmed Ziyâüddîn. el-Fikrü’-terbevî ‘inde’l-Hâris el-Muhâsibî. Ürdün: Yermûk Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1412/1991.
• İbn Cemâ‘a. Tezkiretü’s-sâmi‘ ve’l-mütekellim fî edebi’l-‘âlim ve’l-müte‘allim/İslâmî Gelenekte Eğitim Ahlâkı. çev. Muhammet Şevki Aydın. 2. Baskı. Ankara: TDV Yayınları, 2015.
• İhvân-ı Safâ. Resâilü İhvânı’s-Safâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Manzûr. Lisânü’l-Arab. 18 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâ’i’t-Turâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1420/1999.
• Kazıcı, Ziya-Ayhan, Halis. “Tâlim ve Terbiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/515-523. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Koç, Ahmet. İhvan-ı Safa’nın Eğitim Felsefesi. İstanbul: İFAV Yayınları, 1999.
• Muhâsibî, Hâris. Âdâbü’n-nüfûs. thk. Abdülkâdir Ahmed Atâ. Beyrut: Mü’essesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1412/1991.
• Muhâsibî, Hâris. Bed’ü men enâbe ilallâh. thk. Abdülkâdir Ahmed Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406/1986.
• Muhâsibî, Hâris. et-Tevehhum (el-Kasd ve’r-rücû‘, Bed’ü men enâbe, Fehmü’s-salât ve el-Vesâyâ/en-Nesâih ile birlikte), thk. Abdülkâdir Ahmed Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406/1986.
• Muhâsibî, Hâris. el-‘Akl ve fehmü’l-Kur’ân. thk. Hüseyin Kuvvetlî. İrbid: Dârü’l-Fikr, 1391/1971.
• Muhâsibî, Hâris. el-Kasd ilallâh. Bursa: İnebey Yazma Eserler Kütüphanesi, Orhan Kitaplığı, 637/2.
• Muhâsibî, Hâris. el-Kasd ve’r-rücû‘ ilallâh. thk. Abdülkâdir Ahmed Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406/1986.
• Muhâsibî, Hâris. el-Mekâsib ve’l-vera‘. thk. Abdülkâdir Ahmed Atâ. Beyrut: Mü’essesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1407/1987.
• Muhâsibî, Hâris. el-Vesâyâ/en-Nesâih. thk. Abdülkâdir Ahmed Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406/1986.
• Muhâsibî, Hâris. el-Mesâil fi’z-zühd (el-Mesâil fî a‘mâli’l-kulûb ve’l-cevârih ile birlikte), (Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• Muhâsibî, Hâris. el-Mesâil fî a‘mâli’l-kulûb ve’l-cevârih. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• Muhâsibî, Hâris. er-Ri‘âye li-kukûkillâh. thk. Abdülkâdir Ahmed Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1431/2010.
• Muhâsibî, Hâris. “Kitâbü’l-halve ve’t-tenakkul fi’l-‘ibâdeti ve deracâti’l-‘âbidîn”. nşr. Abduh Halîfe el-Yesû‘î. Mecelletü’l-Meşrik. 7-58. Beyrut: Matba‘atü’l-Kâsûlîkiyye, 1955.
• Muhâsibî, Hâris. Risâletü’l-müsterşidîn. thk. Abdülfettâh Ebû Ğudde. Kâhire: Dârü’s-Selâm, 1983.
• Muhâsibî, Hâris. Şerhu’l-ma‘rife. thk. Sâlih Ahmed eş-Şâmî. Dımaşk-Beyrut: Dârü’l-Kalem, 1993.
• Semerkandî, Nâsırüddîn. Riyâzetü’l-Ahlâk. thk. Semîh İbrâhîm Sâlih. Dımaşk: Dârü’l-Beşâir, 2006.
• Tehânevî. Keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1996.
• Tirmizî, Hakîm. Edebü’n-nefs. thk. Ahmed Abdurrahîm es-Sâyih. Dâru’l-Mısriyyeti’l-Lübnâniyye, 1413/1993.
• Tirmizî, Hakîm. Kalbini Bul, çev. Hacı Bayram Başer. İstanbul: Hayykitap, 2013.
• Vefâ, Üveys. Minhâcü’l-yakîn şerhu kitâbi edebü’d-dünyâ ve’d-dîn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1980.
• Zernûcî, Burhaneddîn. Ta‘lîmü’l-müte‘allim fî tarîki’t-te‘allüm/İslâm’da Eğitim-Öğretim Metodu. Tercüme ve Şerh: Yunus Vehbi Yavuz. 12. Baskı. İstanbul: Sahhaflar Kitap Sarayı, 2015.