İbn Sînâ’da Mantıkî Tümel ve Gazzâlî’nin Mantıkî Tümel Bağlamında İbn Sînâ’ya Yönelttiği Eleştirilerin Analizi

Yıl 2022, Sayı: 8, 25 - 46, 31.12.2022

Mustafa Selman Tosun

https://doi.org/10.51575/atebe.1177059

Öz

Bu çalışma İbn Sînâ (ö. 428/1037) felsefesinde mantıkî tümelin tümel olmak bakımından değerine ve Gazzâlî’nin (ö. 505/1111) mantıkî tümel bağlamında İbn Sînâ’ya yönelttiği eleştirilere odaklanmaktadır. Bu iki düşünürün tümel ve tümel türlerini nasıl açıkladıklarına değinip, onların düşünce sisteminde tümelin tekabül ettiği manayı ortaya koyarak Gazzâlî’nin İbn Sînâ’ya yönelttiği eleştirilerinin felsefi analizi yapılmaktadır. Buna göre İbn Sînâ tümelin üç türünden bahsetmektedir. Bu tümeller tabiî, aklî ve mantıkî olarak üç türe ayrılır. Bu tümeller arasındaki ilişkiyse zâtî bir ilişkiye dayanır. Bu türden ilişkiyi belirleyen ve ilke veren ise tümellerin dışında olmak zorundadır. Ona göre tümellerin anlamını ve tümel türleri arasındaki zâtî ilişkiyi varlık kavramı belirlemektedir. Bu bakımdan aklî tümel tabiî tümelin makulü; aklî tümel mantıkî tümelin lazımı olabilir. Öyleyse İbn Sînâ’da tümel kavramı varlığa ilişkindir. Gazzâlî’de ise tümelin üç türünden bahsedebiliriz. O tümelin türlerini isimlendirmez ama onları betimleyerek birbirinden ayırır. Onun ayrımında ise ortaklık kavramı bilfiil ve bilkuvve olmak bakımından ele alınır ve bu kavramsal ayrımlardan hareketle varlık taksim edilir. Bu bakımdan İbn Sînâ’nın tümellere yüklediği anlam ile Gazzâlî’nin tümellere yüklediği anlam arasında arızî bir ayrımdan söz edemeyiz. Bunun tam aksine iki düşünürünün tümellere yüklediği anlam arasında zâtî bir farklılık vardır. Bu ayrılıktan hareketle Gazzâlî’nin İbn Sînâ’ya yönelttiği eleştiriler de zâtî bir nitelik arz etmektedir. Gazzâlî’nin İbn Sînâ’ya yönelttiği eleştirilerin en açık göstergelerinden biri onun mantıkî tümele yüklediği anlam ve mantıkî tümel bağlamında verdiği örnekte yatmaktadır. Gazzâlî mantıkî tümeli bilkuvve ve bilfiil olmak bakımından ortaklığı kabul etmeyen mana olarak ele alarak ondaki ortaklığı ise tasdiğe konu olan şeyin dışında bir nedene bağlamaktadır. İbn Sînâ, Gazzâlî’nin mantıkî tümele yüklediği anlamın, söylenmenin tasdikin dışında olması hususuna katılmakla beraber tasavvura konu olmayı açıkça vurgulamaktadır. Gazzâlî ise İbn Sînâ’nın bu gönderimini göz ardı etmiş ve mantıkî tümel bağlamında verdiği “İlah” örneğinden hareketle İbn Sînâ’nın bunu kabul edeceğini vurgulamıştır. Halbuki İbn Sînâ’nın felsefi sisteminde “İlah” lafzının tasavvura konu olması mümkün değildir. Çünkü “İlah” tasavvur edilmez ama idrak edilir. Ona göre tasavvura konu olanlar bilkuvve çokluk barındırır. Ama “İlah” lafzı ancak zorunlu varlık olması bakımından tasavvurun konusu olmaya elverişli değildir. Bu bakımdan Gazzâlî’nin eleştirilerinin beş sanat bakımından cedelî mi yoksa safsata mı olduğu analiz edilebilir. Gazzâlî’nin hem mantıkî tümele yüklediği anlam hem de bu anlam için verdiği örnekler onun eleştirilerinin safsata türünden olduğunun zâtî niteliğini teşkil etmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Felsefesi, Varlık, Zâtî, Arızî, Mantıkî Tümel, İbn Sînâ, Gazzâlî

Logical Universals in Avicenna (Ibn Sīnā) and Analysis of al-Ghazālī’s Criticisms to Avicenna in the Context of Logical Universals

Öz

This study focuses on the value of the logical universal in terms of being universal in the philosophy of Avicenna, and al-Ghazālī’s criticisms of Avicenna in the context of the logical universal. A philosophical analysis of al-Ghazālī’s criticisms of Avicenna is made by mentioning how these two thinkers explained the universal and its types, and by revealing the meaning that the universal corresponds to in their thought system. Accordingly, Avicenna talks about three types of universal. The intercourse between these universals is based on an intrinsic relation. The one that determines this kind of relationship and gives a principle has to be an outsider of the universals. According to Avicenna the concept of being determines the meaning of universals and the personal relationship between universal types. In this respect, the rational universal is the reasonable of the universal; the rational universal may be necessary for the logical universal. Therefore, the concept of universal in Avicenna is related to existence. In al-Ghazālī’s thought, we can talk about three types of the universal. He does not name the types of the universal, but distinguishes them by describing them. In his distinction, the concept of partnership is considered in terms of being actual and potential, and being is divided based on these conceptual distinctions. In this respect, we cannot talk about a random distinction between the meaning attributed to universals by Avicenna and by al-Ghazālī but an inherent difference. Based on this separation, al-Ghazālī’s criticisms of Avicenna are also of a essential nature. One of the clearest signs of al-Ghazālī’s criticism of Avicenna lies in the meaning he attributes to the logical universal and the example he gives in the context of the logical universal. al-Ghazālī considers the logical universal as a meaning that does not accept commonality in terms of potential and actual, and attributes the commonality in it to a reason other than what it is. While Avicenna agrees that the meaning that al-Ghazālī’s attributes to the logical universal, saying that it is outside of approval, clearly emphasizes being the subject of conceptualization. al-Ghazālī, on the other hand, ignored this reference of Avicenna and emphasized that Avicenna would accept this, based on the example of “divine/dieu” he gave in the context of the logical universal. However, in Avicenna's philosophical system, it is not possible for the word "divine" to be the subject of imagination, because the “god” is not conceived, but perceived. According to him, the things which are the subjects of imagination potentially contain multiplicity. But the word "god” is not suitable to be the subject of imagination as it is a necessary being. In this respect, it can be analyzed whether al-Ghazālī’s criticisms are austere or nonsense in terms of the five arts (sophistry). The meaning that al-Ghazālī attributed to the logical universal and the examples he gave for this meaning constitute the inherent quality of his criticisms being of the kind of fallacy.

Anahtar Kelimeler

Islamic Philosophy, Existence, Essential, Accidental, Logical Universal, Avicenna (Ibn Sīnā), al-Ghazālī.

Kaynakça

• Aristotle. “Metaphysics”. çev. W.D. Ross. The complete works of Aristotle. ed. Jonathan Barnes. Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 4. Basım, 1991.
• Deniz, Gürbüz. Kelâm-felsefe tartışmaları (tehâfütler örneği). Ankara: Fecr Yayınları, 1. Basım, 2009.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Kıstâsü’l-müstakîm. çev. İbrahim Çapak. İstanbul: YEK, 1. Basım, 2016.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Maḳṣadü’l-esnâ fî şerḥi (meʿânî) esmâʾi’llâhi’l-ḥüsnâ. thk. Bessâm Abdulvehhab el-Câbî. Beyrut/Lübnan/San’a: Dar İbn Hazm, 1. Basım, 1424.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid. Filozofların tutarsızlığı (tehâfüt’ül- felâsife). çev. Mahmut Kaya ve Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul: Klasik, Üçüncü Baskı., 2009.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid. İtikadda orta yol (el-iktisâd fi’l-i‘tikâd). çev. Osman Demir. İstanbul: Klasik, İkinci Basım., 2014.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid. Mi‘yâru’l-ilm (ilimlerin ölçütü). çev. Ali Durusoy, Hasan Hacak. İstanbul: Türkiye Yama Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Griffel, Frank. Gazâlî’nin felsefi kelamı. çev. İbrahim Halil Üçer ve Muhammed Fatih Kılıç. İstanbul: Klasik, 2. Basım, 2015.
• Hanoğlu, İsmail. “Gazâlî düşüncesinde nominalizm ve eşyanın hakikati sorunu”. Birey ve Toplum 2/3 (2012), 85-97.
• İbn Sînâ. Kategoriler (makûlât). İstanbul: Litera Yayıncılık, 2010.
• İbn Sînâ. Mantığa giriş (medhal). çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2013.
• İbn Sînâ. Metafizik I. çev. Ekrem Demirli- Ömer Türker. II Cilt. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004.
• İbn Sînâ. Tanımlar kitabı (kitabu’l-hudud). çev. Aygün Akyol ve İclal Aydın. Ankara: Elis Yayınları, 2013.
• Kaş, Murat. “Gazzâli’de bilginin mahiyeti sorunu”. İMAD 3/1 (2018), 5-28.
• Kuşpınar, Bilal. İbn Sînâ’da bilgi teorisi. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1995.
• Ökten, Kaan. Aristoteles. İstanbul: Say Yayınları, 2. Basım, 2011.
• Ross, David. Aristoteles. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2011.