Zihnî Varlık Tartışmaları Çerçevesinde Ma‘dûma Dair Bilginin Yeri Meselesi: Müteahhir Dönem Kelâmı Bağlamında Bir İnceleme

Yıl 2022, Sayı: 8, 69 - 94, 31.12.2022

Sercan Yavuz

https://doi.org/10.51575/atebe.1205335

Öz

Zihnî varlık problemi ontolojik ve epistemolojik yönleriyle birçok konuyla ilişkili olan çok boyutlu bir meseledir. Hem filozoflar hem de kelâmcılar problemi farklı yönleriyle ele almışlar ve aralarında tartışmışlardır. Bu tartışmalar kabul ve ret sadedinde zihnî varlıkla ilgili birtakım delillerin ve eleştirilerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Farklı konularla da ilişkilendirilen bu tartışmalar içerisinde özellikle ma‘dûmlara ilişkin bilginin zihnî varlığın ispatında kullanılması aynı zamanda ma‘dûma dair bilginin yerini tespit etmeye imkân vermiştir. Zira ma‘dûmun bilgiye konu olması bazı istisnalar hariç tutulacak olursa genel olarak kelâmcılar tarafından ittifak edilen bir husustur. Özellikle kelamın konusunun bilinenlere hasredilmesiyle beraber gelen süreç içerisinde mümkün olsun mümteni‘ olsun ma‘dûmların bilinebileceği âlimler tarafından kabul edilen bir husustur. Dolayısıyla ona dair bilginin nerede yer aldığı meselesi zihnî varlık tartışmalarının bir uzantısı olarak ortaya çıkmış olmaktadır. Bu bağlamda hem kelâmcılar hem de filozoflar benimsedikleri bilgi teorileri açısından ma‘dûm gibi nesnel dünyada olmayan ancak akledilebilen ya da hakkında yargıda bulunabilen veyahut tasavvur edilebilen bu kavramlara dair bilginin epistemolojik ve ontolojik olarak nerede olduğunu sorgulamışlar ve bu bilginin yerini belirlemeye çalışmışlardır. Bu çaba neticesinde ma‘dûmla ilgili bilginin yerinin zihin ve hâriç olmak üzere iki şekilde açıklandığı görülmüştür. Nesnel bir karşılığının olmaması sebebiyle ma‘dûmla ilgili bilgilerin yerinin zihin olduğunu iddia eden kelâmcılara karşılık olarak bu bilginin yerinin zihin değil dış dünya olduğu iddia edilmiştir. Onunla ilgili bilginin hâriçte olduğunu iddia edenler arasında da bir ittifak sağlanamamış, kimisi bu bilginin Eflâtûn’un idelerinde kimisi de faal akılda olduğunu iddia etmiştir. Ma‘dûma dair bilginin yerini zihne bağlayanlar arasında ise herhangi bir ihtilaf yaşanmamıştır. Buradan hareketle bu çalışmada esasen zihnî varlığın ispatı için ileri sürülen deliller ve bu delillere yönelik eleştirilerden yola çıkarak ma‘dûma dair bilginin yeri müteahhir dönem kelâmı açısından tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu tartışmalar çerçevesinde taraflar belirtilerek muhaliflerin birbirlerine yönelik eleştirilerine de yer verilmiştir. Çünkü bu eleştirilerin mahiyeti, karşıt görüşte olanların ma‘dûma dair bilginin yeri hakkındaki düşüncelerini ortaya koyma açısından önem arz etmektedir. Çalışmanın kapsamı, zihnî varlığa dair tartışmaların müstakil bir başlık olarak Fahreddîn er-Râzî tarafından ortaya konulmasından hareketle Râzî ve sonrası bazı müteahhir dönem kelâmcıları ile sınırlandırılmıştır. Buna binaen çalışmada müteahhir dönem içerisinde söz konusu meseleye yer veren temsil gücü yüksek ve şöhret bulmuş temel kelâm metinleri ve bu temel metinlere yazılan öne çıkmış şerhler tercih edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Zihnî Varlık, Bilgi, Ma'dum, Zihin, Hâriç, Eflâtûn'un İdeleri, Faal Akıl, Active Intellect

The Issue of Place of Knowledge about Maʿdūm Based on Debates on Mental Existence An Analysis in the Context of the Late Kalām Period

Öz

The problem of mental existence is a multidimensional subject that is related to many issues with its ontological and epistemological aspects. Both philosophers and theologians have addressed this problem from different perspectives and have discussed it among themselves. These discussions have produced some evidence and criticisms about mental existence in terms of acceptance and rejection. In these discussions, which are also associated with different issues, the use of information about maʿdūm, particularly as evidence of mental existence, also helped pinpoint the place of the knowledge about maʿdūm. The fact that maʿdūm is the subject of knowledge is often a matter of consensus among theologians if some exceptions are disregarded. Particularly due to the extension of the subject of kalām to the known, it is a matter accepted by the scholars that maʿdūm can be known, whether it is mumkin (possible) or mumtani‘ (impossible). Therefore, the issue of where the information about it is located has emerged as an extension of the discussions on mental existence. In this context, in terms of epistemological theories they adopted, both theologians and philosophers have questioned the epistemological and ontological location of the knowledge of such concepts as ma'dūm, which hardly exist in the objective world but can be reasoned out or judged or imagined, and they have tried to determine the place of this knowledge. As a result of this effort, they have recognized that the place of knowledge about maʿdūm can be explained in two ways: the mind and outside world. In response to theologians, who claimed that the place of knowledge about maʿdūm is the mind, it has been claimed that the place of this knowledge is not the mind but the outside world. No consensus has been reached among those who claimed that the information was outside; some claimed that this information was in Plato's ideas, while others claimed that it was in the active mind. On the other hand, there has been no disagreement among those who considered the place of knowledge about maʿdūm as the mind. Based on this perspective, the present study tried to identify the place of information about maʿdūm, with a particular reference to the later kalām period, based on the evidence put forward to prove mental existence and the criticisms against such evidence. As a part of these discussions, the disputing parties were specified and the criticisms of the opponents towards each other were also included. This is because the nature of these criticisms is crucial as such criticisms are capable of revealing the opinions of those who have opposing views about the place of knowledge of maʿdūm. The scope of the present study was limited to Fakhr al-Dīn al-Rāzī and some later theologians as it was al-Rāzī, who brought mental existence up for discussion as a specific point of debate. Therefore, in the present study, the famous theological texts that are highly representative of mental existence in the late kalām period and prominent commentaries written on these basic texts were preferred.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Mental Existence, Knowledge, Ma'dûm, Mind, Outside World, Plato's Ideas, Active Intellect

Kaynakça

• Akkanat, Hasan. Kadı Sıraceddin el-Ürmevî ve Metâliu’l-Envâr (Tahkik, Çeviri, İnceleme - 1. Cilt). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Aktaş, Mehmet. Kemalpaşazâde’nin Zihnî Varlık Risalesi: Tahkik ve Değerlendirme. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Alper, Ömer Mahir. Varlık ve Zihin İslam Felsefesinde Zihni Varlık Sorununa Metinlerle Bir Giriş. İstanbul: Klasik Yayınları, 2021.
• Aydın, Mehmet. “Kara Seyyidî-i Hamîdî ve Zihni Varlık Risalesi: Tahkik ve Değerlendirme”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 1/37 (2013), 49-94.
• Baran, Sedat. “Molla Sadra’da Zihni Varlık”. Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkikleri Merkezi Dergisi 4/1 (2018), 169-188.
• Behmenyâr b. Merzübân. et-Tahsîl. nşr. Murtazâ Mutahharî. thk. Murtazâ Mutahharî. Tahran: Müessesetü İntişârât ve Câb-ı Dânişgâh-ı Tahrân, 1996.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî Seyyid Şerîf. “Hâşiyetü’t-Tecrîd”. Tesdîdü’l-kavâ‘id fi şerhi Tecrîdi’l-akâid. thk. Eşref Altaş vd. mlf. Ebu’s-Sena Mahmûd b. Abdurrahman b. Ahmed Şemseddin İsfahânî. İstanbul: Neşriyâtu Vakfi’d-Diyâneti’t-Türkî, 2020.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. thk. Mahmud Ömer Dimyâtî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Derin, Necmi. “Taşköprîzâde’de Zihnî Varlık Meselesi”. Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler) - XVI. Yüzyıl. ed. Hidayet Aydar - Ali Fikri Yavuz. 227-234. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
• Duran, Recep. “İslam Felsefesinde ‘Vucud-u Zihnî’ (Zihinsel Varlık) Anlayışına Bir Geç Dönem Osmanlı Örneği: İsmail Gelenbevî I-II”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (2016), 33-57, 139-159.
• Ebherî, Esîrüddîn Mufaddal b. Ömer b. Mufaddal. Keşfü’l-Hakâik fî Tahrîri’d-Dekâik. thk. Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul: Çantay Kitabevi, 2001.
• Ebu’l-Berekât el-Bağdâdî, İbn Melkâ Hibetullah b. Ali. el-Kitâbu’l-Mu‘teber fi’l-hikme. 3 Cilt. İsfahan: İntişârât-ı Dânişgâh-i İsfahân, 1995.
• Esterâbâdî, Muhammed Cafer Şerî’atmedâr el-. el-Berâhînü’l-kâtı‘a fî şerhi Tecrîdi’l-akâidi’s-sâtı‘a. thk. Merkezü’l-Ebhâs ve’d-Dirâsâti’l-İslâmî. 4 Cilt. Kum: Müessese-i Bustân-i Kitâb, 1424.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Maksadü’l-esnâ fî şerhi esmâillahi’l-hüsnâ. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 2018.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Faysalu’t-tefrika beyne’l-İslâm ve’z-zendaka. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 2017.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Mi‘yârü’l-ilm fi’l-mantık. thk. Ahmed Şemseddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Hacı Paşa. Şerhu Tavâli‘i’l-envâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 3053.
• Hillî, Cemâlüddîn Hasen (Hüseyn) b. Yûsuf b. Alî İbnü’l-Mutahhar. Keşfü’l-murâd fî şerhi Tecrîdi’l-i‘tikâd. Beyrut: Müessesetü’l-A’lemî li’l-Matbuât, 1988.
• Hillî, Cemâlüddîn Hasen (Hüseyn) b. Yûsuf b. Alî İbnü’l-Mutahhar el-. Îzâhu’l-makâsıd min Hikmeti ‘ayni’l-kavâ‘id. thk. Seyyid Muhammed Mişkât - Alinakî Münzevî. Tahran: y.y., 1958.
• İbiş, Fatih. “Varlıkta Asliyet Sorunu: Vücûd-u Zihnînin Ontik Konumu”. Bilimname 23/1 (2012), 223-240.
• İbn Sînâ. Kitâbu’ş-Şifâ Metafizik I. çev. Ekrem Demirli - Ömer Türker. 2 Cilt. İstanbul: Litera Yayınları, 2004.
• İbrî, Burhaneddin Abdullah b. Muhammed el-. Şerhu Tavâli‘i’l-envâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 3044.
• İbrî, Burhaneddin Abdullah b. Muhammed el-. Şerhu Tavâli‘i’l-envâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 3372.
• İbrî, Burhaneddin Abdullah b. Muhammed el-. Şerhu Tavâli‘i’l-envâr. İstanbul: Nuruosmaniye Kütüphanesi, 2171.
• Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddin Abdurrahman b. Ahmed b. Abdülgaffar. el-Mevâkıf fî ilmi’l-kelâm. thk.
• Abdurrahman Umeyre. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, ts.
• Kâdî Beyzâvî, Ebû Saîd Nasırüddin Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Tavâli‘u’l-envâr min metâli‘i’l-enzâr. thk. Abbas Süleyman. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1991.
• Kara Seydî Hamîdî. Risâle fi’l-vücûdi’z-zihnî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 4797.
• Kara Seydî Hamîdî. Risâle fi’l-vücûdi’z-zihnî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Râgıp Paşa, 1459.
• Kaş, Murat. “Mustafa Şevket Efendi’nin Risalesi Işığında Zihin, Hâric ve Nefsü’l-Emr Kavramlarının Analizi”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 1/1 (2014), 58-87.
• Kaş, Murat. “Zihnî Varlık Tartışmalarının Klasik Sonrası Dönemde Alımlanışı: Bilginin Mahiyeti ve Kategorisi Bağlamında Bir İnceleme”. Nazariyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 4/3 (2018), 49-81.
• Kâtibî, Necmüddîn el-. Câmi‘ud-dekâik fî keşfi’l-hakâik. Paris: Paris Bibliotheque Nationale, Arabe, 2370.
• Kâtibî, Necmüddîn el-. el-Münassas fi şerhi’l-Mülahhas. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 1680.
• Kâtibî, Necmüddîn el-. Hikmetü’l-ayn (Varlık Hikmeti). çev. Salih Aydın. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2016.
• Kemalpaşazâde. Zihnî Varlık el-Vücûdu’z-Zihnî Risâlesi ve Bir İnceleme. çev. Cihan Özaykan. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2022.
• Kuşçu, Alaüddin Ali b. Muhammed. eş-Şerhu’l-cedîd ale’t-Tecrîd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kılıç Ali Paşa, 537.
• Kutbeddîn eş-Şîrâzî, Mahmud b. Mesud el-Kâzerûnî. Şerhu Hikmeti’l-‘ayn. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 2429.
• Kutbeddîn eş-Şîrâzî, Mahmûd b. Mes’ûd el-Kâzerûnî. Şerhu Hikmeti’l-işrâk. nşr. Abdullah Nûrânî - Mehdî Muhakkik. Tahran: Müessese-i Mütâlaât-ı İslâmi Dânişgâh-ı Tahrân, 2002.
• Lâhîcî, Abdürrezzâk b. Ali. Şevârikü’l-ilhâm fi şerhi Tecrîdi’l-kelâm. thk. Esed Alizade. 5 Cilt. Kum: Müessesetü’l-İmâm es-Sâdık, 3. Basım, 2012.
• Mîrzâcân, Mîrzâ Habîbullah Bâğnevî Şîrâzî. Hâşiyetü’l-Bağnevî ’alâ Şerh-i Hikmeti’l-‘ayn. thk. Ali Haydarî Yesavlî. Kum: y.y., 1391.
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm eş-Şîrâzî. el-Hikmetü’l-müte’âliye fi’l-esfâri’l-akliyyeti’l-erba’a. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 4. Basım, 1990.
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm eş-Şîrâzî. el-Mesâilü’l-kudsiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, H. Hüsnü, 1242.
• Mutahharî, Ayetullah Murtazâ. Durûsu fi’l-felsefeti’l-İslâmiyye. çev. Abdülcebbâr er-Rufâ’î. 4 Cilt. Bağdat: Merkezu Dirâsâti Felsefeti’d-Dîn, 2. Basım, 2008.
• Mübârekşâh el-Buhârî, Mîrek Şemsüddîn Muhammed b. Şerhu Hikmeti’l-‘ayn. ed. Cafer Zâhidî. Meşhed: İntişârât-ı Danişgâh-i Firdovsî, 1974.
• Pirinç, Ahmet. “İslam Düşüncesi’nde Zihni Varlık (Vucud-i Zihni) Anlayışının Bilgi Felsefesi Bağlamında Değerlendirilmesi”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2014), 131-162.
• Râzî, Ebu Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn Fahreddin. el-Mebâhisü’l-meşrikiyye fî ilmi’l-ilâhiyyât ve’t-tabiiyyât. thk. Muhammed Mu’tasım Billah el-Bağdâdî. Kum: Zevi’l-Kurbâ, 2007.
• Râzî, Ebu Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn Fahreddin. Kitâbu’l-Mulahhas fi’l-Mantık ve’l-Hikme (Sistematik Ontoloji). çev. İsmail Hanoğlu. Ankara: Elis Yayınları, 2020.
• Râzî, Ebu Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b Ömer b Hüseyn Fahreddin er-. Şerhu’l-İşârât ve’t-Tenbîhât. thk. Ali Rıza Necefzâde. 2 Cilt. Tahran: Encümen-i Asar ve Mefahir-i Ferhengi, 2005.
• Rufâ’î, Abdülcebbâr er-. Mebâdiü’l-felsefeti’l-İslâmiyye. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Hâdî, 2001.
• Sadrüşşerî’a, Ubeydullah b. Mes’ûd b. Mahmûd. Şerhu Ta’dîli’l-’ulûm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Antalya Tekelioğlu, 798.
• Sebzevârî, Molla Hâdî. Ğureru’l-fevâid fî fenni’l-hikme (Şerhu’l-manzûme). thk. Fâdıl Hüseynî el-Meylânî. Meşhed: Dâru’l-Murtazâ li’n-Neşr, 1980.
• Şemseddin es-Semerkandî, Muhammed b. Eşref el-Hüseyni. el-Ma‘ârif fî şerhi’s-Sahâif. thk. Abdullah Muhammed Abdullah İsmail - Nazîr Muhammed en-Nazîr İyâd. 2 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2015.
• Şemseddin es-Semerkandî, Muhammed b. Eşref el-Hüseyni. es-Sahâifü’l-ilâhiyye. thk. Ahmed Abdurrahman eş-Şerîf. Kuveyt: Mektebetü’l-Felah, 1985.
• Şemseddin İsfahânî, Ebu’s-Sena Mahmûd b. Abdurrahman b. Ahmed. Metâli‘u’l-enzâr alâ metni Tavâli‘i’l-envâr. b.y.: Dâru’l-Kütüb, ts.
• Şenel, Kübra. “Siyâlkûtî’nin Zihnî Varlık Tasavvuru”. Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler) - XVI. Yüzyıl. ed. Hidayet Aydar - Ali Fikri Yavuz. 493-503. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
• Taşkın, Bilal. İslam Düşüncesinde Varlık Tartışmaları Sadeddin et-Teftâzânî Merkezli Bir İnceleme. İstanbul: İz Yayıncılık, 2020.
• Taşköprîzâde, İsamüddin Ahmed b. Mustafa. Risâletü’ş-şuhûdi’l-‘aynî fî mebâhisi’l-vücûdi’z-zihnî. thk. Muhammed Zahid Kamil Çol. Köln: Menşûrâti’l-Cemel, 2009.
• Taşköprîzâde, İsamüddin Ahmed b. Mustafa. Risâletü’ş-şuhûdi’l-‘aynî fî mebâhisi’l-vücûdi’z-zihnî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 3709.
• Taşköprîzâde, İsamüddin Ahmed b. Mustafa. Risâletü’ş-şuhûdi’l-‘aynî fî mebâhisi’l-vücûdi’z-zihnî. İstanbul: Köprülü Kütüphanesi, Mehmed Asım Bey, 705.
• Teftâzânî, Sa’düddin Mes’ud b. Ömer. el-Makâsıd. çev. İrfan Eyibil. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Teftâzânî, Sa’düddin Mes’ud b. Ömer. Şerhu’l-Makâsıd. thk. Abdurrahman Umeyre. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 2. Basım, 1998.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn Muhammed b. Muhammed b. Hasen et-. Şerhu’l-İşârât ve’t-Tenbîhât. thk. Süleyman Dünya. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Me’ârif, 3. Basım, ts.
• Yıldırım, Ömer Ali. “Ma‘dûm ve Mümkün: Mûtezile’nin ‘Ma‘dûm’ ve İbn Sînâ’nın ‘Mümkün’ Kavramı Üzerine Değerlendirmeler”. İslam Araştırmaları Dergisi 30 (2013), 81-107.
• Yıldırım, Ömer Ali. “Mübârekşah el-Buhârî’nin Şerhu Hikmeti’l-Ayn’ında Zihni Varlık ve Tümeller Meselesi”. Uluslararası 14. ve 15. Yüzyıl İslam Düşüncesinde Felsefe, Kelam ve Tasavvuf Sempozyumu Bildirileri -I-. ed. Murat Demirkol vd. 65-75. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Yayınları, 2020.