İslam Hukukunda Kiracının Kira Sözleşmesi Kapsamındaki Hakkının Hukukî Niteliğine Dair Bir İnceleme

Yıl 2023, Sayı: 9, 91 - 118, 30.06.2023

Mehmet Yuşa Özmen , Hasan Hacak

https://doi.org/10.51575/atebe.1174690

Öz

Hukuk düzeninin kişiye bahşettiği haklar, iktisadi değer taşıması yönünden “malvarlığı hakkı” ve “şahıs varlığı hakkı” şeklinde esaslı bir ayrıma tabi tutularak incelenmektedir. İktisadi değer taşıyor olması yönüyle şahıs varlığı haklarından farklılaşan malvarlığı hakları, herkese karşı ileri sürülebiliyor olması durumunda “mutlak”, yalnızca borçlu namındaki yükümlüye karşı ileri sürülebiliyor olması halinde ise “nisbî” şeklinde nitelenir. Mutlak mamelek hakları somut bir kütleye sahip olan (cismanî) bir konu üzerine kuruluysa aynî hak adını alır. Aynî haklar, nisbî özellik taşıyan ve dolayısıyla belirli bir şahsın edimi sayesinde ve ancak onun aracılığıyla kullanılan alacak haklarıyla birlikte malvarlığının iki önemli bileşenini oluşturur. Tarihsel süreçte bu iki hak türünü birbirine yaklaştırmaya yönelik çeşitli teşebbüslerde bulunulmuşsa da bu haklar gerek mahiyet gerek hüküm itibariyle farklı kabul edilmeye devam etmiştir. Söz konusu farklılık, hakkın konusu üzerindeki hakimiyetin şekli yani doğrudan veya dolaylı olması bakımından, bahse konu hakların eşyanın aidiyetine etkisi açısından, hakkın mutlak veya nisbî olması cihetinden, sürekli olup olmama yönünden ve makalede etraflıca ele alınacağı üzere öncelik/üstünlük itibariyle ortaya çıkmaktadır. Kara Avrupası hukuk sistemine ait olan bu kavramsal kurgu ve terimlerin muadillerine veya benzerlerine İslam hukuk doktrini içerisinde de rastlanmaktadır. Bu kapsamda fıkıh literatüründe malvarlığı haklarının tümüne şamil olacak şekilde “milk” terimi kullanılmış, hakkın konu edindiği varlığın niteliğine göre de “milkü’l-ayn”, “milkü’l-menfaa”, “milkü’d-deyn”, “milkü’l-habs ve’l-yed” gibi terimler geliştirilmiştir. İnsanlar arasındaki hukuki menfaatlerin karşı karşıya geldiği bazı durumlarda bu iki hak türü arasında tercih yapmak gerekebilmektedir. Bu tarz bir tercih durumunda aynî haklara, ihtiva ettiği yetkiler dikkate alınarak şahsî haklar karşısında bir tür öncelik tanınmıştır. Söz konusu önceliğin en belirgin şekilde görüldüğü yerlerden biri de kiraya verilen malın kira akdi devam ettiği sırada üçüncü kişilere devredilmesidir. Bu noktada İslam hukukunda kira akdinin kişiye kazandırdığı yetkiler Kara Avrupası hukuk sistemine göre farklılık arz eder. Makalede kiracının bu hakkının İslam hukukuna göre -Kara Avrupası hukuk sisteminden farklı olarak- aynî nitelikte kabul edildiği savunulmaktadır. Bunu temellendirmek için kiralanan malın kira müddeti içerisinde üçüncü şahıslara satılması, kiralanması veya gasp gibi haksız fiil şeklinde yorumlanabilecek yollarla intikal etmesi halinde fıkıh doktrininde kiracıya tanınan yetkiler incelenmiş İslam hukukunun bu hususlardaki özgün yaklaşımı klasik ve modern fıkıh eserleri dikkate alınarak, Türk hukukuyla da kıyaslamalar yapmak suretiyle ifade edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Alacak Hakkı, Mamelek, Deyn, Ayn, Milk

A Study on the Legal Nature of the Tenant's Right under the Lease Contract in Islamic Law

Öz

The rights granted to individuals by the legal system are examined with a fundamental distinction as regards their economic value as "property rights" and "personal rights". Property rights, which differ from personal rights in terms of their economic value, are characterized as ‘absolute’ if they can be asserted against everyone and as ‘relative’ if they can only be claimed against the convict on behalf of the debtor. If absolute property rights are based on a tangible (physical) subject, they are referred to as real rights. Real rights and rights of claim that have relative characteristics and can therefore only be used through the act of a specific person constitute two important components of a property. Although various attempts have been made to bring these two types of rights closer together in the historical process, these rights have continued to be considered different in terms of both nature and legal implications. The aforementioned difference arises from the form of dominance over the subject of the right, whether it is direct or indirect, the impact of these rights on the ownership of the property, whether the right is absolute or relative, whether it is continuous or not, and priority/superiority, which will be discussed in detail in the article. The conceptual framework and terms belonging to the Continental European legal system are also found in Islamic legal doctrine in similar or equivalent forms. In this context, the term "milk" has been used in the fiqh literature to encompass all property rights, and terms such as "milk al-ayn," "milk al-manfaa," "milk al-dayn," and "milk al-habs wal-yad" have been developed depending on the nature of the property subject to the right. Real rights and personal rights constitute two important parts of the asset. In some cases where legal interests between people are confronted, it may be necessary to choose between these two types of rights. In such cases, considering the authorities it contains, a kind of priority has been given to real rights over personal rights. One of the cases where this priority is most clearly seen is when a leased property is transferred to third parties while the current lease agreement is in effect. In Islamic law, the authorities granted to the person by the lease contract differ from the Continental European legal system. At this point, the powers granted by the lease contract in Islamic law differ from those in the Continental European legal system. This article argues that the right of the tenant in this regard is considered as real right in Islamic law, unlike in the Continental European legal system.
To justify this, the authorities granted to the tenant in Islamic law have been examined in cases where the leased property is transferred to third parties through means that can be interpreted as unlawful acts such as sale, lease, or usurpation during the lease period. In addition, the unique approach of Islamic law on this issue has been expressed by considering both classical and modern fiqh works, and by making comparisons with Turkish law.

Anahtar Kelimeler

Islamic Jurisprudence, Right of Claim, Dayn, ‘Ayn, Milk

Kaynakça

• Abdülaziz Buhârî, Abdülaziz b. Ahmed. Keşfü’l-esrâr an usûli Fahri’l-İslâm el-Bezdevî. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.
• Ahmed İbrahim Bey. el-İltizâmât fi’ş-şer’i’l-İslâmî. el-Mektebetü’l-ezheriyyetü li’t-türâs – el-Cezîratü li’n-neşri ve’t-tevzî, 2013.
• Akduman, Umut. Sınırlı Ayni Hakların Değerlemesine İlişkin Esaslar ve Uygulamaları. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Akıntürk, Turgut. Eşya Hukuku. İstanbul: Kahraman Neşriyat, 2009.
• Ali Hafîf. el-Hakku ve’z-zimme. Kahire: Dârü’l-fikri’l-Arabî, 2010.
• Ali Haydar. Dürerü'l-hükkâm fî şerhi Mecelleti’l-ahkâm. çev. Fehmî Hüseynî. 4 cilt. B.y. Dârü’l-cîl, 1991.
• Altınok, Ormancı. “Kira Sözleşmesinin Kurulmasından Sonra Kiralananın El Değiştirmesi: “Satım Kirayı Bozmaz” İlkesinin Sonuçları”. İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 24/2, (Şubat 2013), 125-141.
• Ayiter, Nuşin. Mamelek Kavramı Üzerinde İnceleme. B.y. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1968.
• Aydın, Güleser. Türk Borçlar Kanunu Kapsamında Kiraya Verenin Borçları ve Borca Aykırılığın Sonuçları. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Bardakoğlu, Ali. “İcare”. TDV İslam Ansiklopedisi. 21/379-388. (İstanbul: TDV Yayınları, 2000).
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılâhâtı Fıkhiyye Kâmusu. B.y. Bilmen Yayınevi, ts.
• Buhûtî, Mansûr b. Yunus. Keşşâfü'l-kınâ an metni’l-İknâ. 4 cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Cansel, Erol-Ali Naim İnan. "Aynî Hak Kavramı, Taksimi ve Eşya Hukukunun Konusu". Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 21 (1964): 345-367.
• Cessâs, Ahmed b. Ali. Şerhü Muhtasari’t-Tahâvî. B.y. Dârü’l-beşâiri’l-İslâmiyye - Dârü’s-sirâc, 2010.
• Eren, Fikret. Borçlar Hukuku Genel Hükümler. 23. Basım. Ankara: Yetkin Yayınları, 2018.
• Eren, Fikret. Borçlar Hukuku Özel Hükümler. 8. Basım. Ankara: Yetkin Yayınları, 2020.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ. B.y. Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1993.
• Hacak, Hasan. Atomcu Evren Anlayışının İslam Hukukuna Etkisi: Kelam-Fıkıh İlişkisine Dair Bir Analiz. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Hacak, Hasan. İslam Hukukunun Klasik Kaynaklarında Hak Kavramının Analizi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Hattâb, Şemsüddin Muhammed b. Muhammed. Mevâhibü’l-Celîl fî şerhi Muhtasari Halîl. B.y. Dârü’l-fikr, 1992.
• Hûlî, Ahmed Mahmûd. Nazariyyetü’l-hak. Kahire: Dârü’s-selâm, 2003.
• İbn Ebû Şerîf el-Makdisî. el-Müsâmere şerhü’l-Müsâyere. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, 2004.
• İbn Ebû Şerîf el-Makdisî. el-Müsâmere şerhü’l-Müsâyere. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, 2004.
• İbn Hazm, Ali b. Ahmed. el-Muhallâ bi’l-âsâr. 7 cilt. Beyrut: Dârü’l-fikr. ts.
• İbn Kudâme, Muvaffaküddîn Abdullah b. Ahmed. el-Muğnî. 10 cilt. B.y. Kahire: Mektebetü’l-Kâhire, 1968.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahim. el-Bahrü’r-râik şerhü Kenzi’d-dekâik. 8 cilt. 2. Basım. B.y. Dârü’l-kitâbi’l-İslâmî, ts.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahim. el-Eşbâh ve’n-nezâir. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1999.
• İbn Receb. Abdurrahman b. Ahmed. el-Kavâid. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• İkizler, Metin. "Kiralananın Satılması Durumunda Alıcının Satıcıya Karşı Hakları". Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 20/2 (Nisan 2016): 25-60.
• Kadı Abdülvehhâb. el-Maûne alâ mezhebi âlimi’l-Medîne. Mekke: el-Mektebetü’t-ticâriyye, ts.
• Kadri Paşa, Muhammed. Mürşidü’l-hayrân ilâ marifeti ahvâli’l-insân. Bulak: el-Matbaatü’l-emîriyye, 1891.
• Karâfî, Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs. Envârü’l-burûḳ fî envâʾi’l-furûk. B.y. Âlemü’l-kütüb, ts.
• Karaman, Hayreddin. İslam Hukuk Tarihi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2012.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekir b. Mes’ûd. Bedâiü’s-sanâi fî tertîbi’ş-şerâi. 2. Basım. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1986.
• Kefevî, Eyyüb b. Musa. el-Külliyyât. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, ts.
• Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye. İstanbul, Matbaa-ı Osmânî, 1300.
• Merdâvî, Alâüddîn Ali b. Süleyman. el-İnsâf fî ma’rfeti’râcih mine’l-hilâf. Beyrut: Dârü ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1419.
• Mutîî, Muhammed Necib. Tekmiletü’l-Mecmû. B.y. Dârü’l-fikr, t.y.
• Oğuzman Kemal- Turgut Öz. Borçlar Hukuku Genel Hükümler. 16. Basım. İstanbul: Vedat Kitapçılık, 2018.
• Özmen, Mehmet Yuşa. İslam Hukukunda “Alacak Hakkı” Kavramı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Schwarz, Andreas B. Borçlar Hukuku Dersleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 1956.
• Sevig, Vasfi Raşit. “Hukuk Mukayesesi”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 4/1 (1947): 168-261.
• Süyûtî, Abdurrahman b. Ebû Bekir. el-Eşbâh ve'n-nezâir. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1990.
• Şenkîtî, Muhammed b. Muhammed Sâlim el-Meclisî. Levâmiü’d-dürer fi hetki estâri’l-Muhtasar. Moritanya: Dârü’r-rıdvân, 2015.
• Şeyhîzâde, Abdurrahman b. Muhammed. Mecmaü’l-enhur fî şerhi Mülteka’l-ebhur. B.y. Dârü ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, ts.
• Şehâte, Şefîk. en-Nazariyyetü'l-âmme li’l-iltizâmât fi’ş-şerîati’l-İslâmiyye. Mısır: Matbaatü’l-i’timâd, t.y.
• Şirbînî, Şemsüddîn, Muhammed b. Ahmed. Muğni’l-muhtâc ilâ marifeti meâni elfâzi’l-Minhâc. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1994.
• Tahavî, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed. Muhtasarü’t-Tahâvî. Matbaatü dâri’l-kitâbi’l-Arabî, 1370.
• Teftâzânî, Sa’düddîn, Mes’ûd b. Ömer. Şerhü’l-Akâid. 2. Basım. Pakistan: Mektebetü’l-medîne, 2012. Tûsî, Nasîrüddin. Telhîsü’l-Muhassal. Beyrut: Dârü’l-Advâ, 1985.
• Türk Hukuk Lügatı. 3. Basım. Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1991.
• Zerkeşî, Bedrüddin b. Muhammed. el-Mensûr fi’l-kavâidi’l-fıkhiyye. Kuveyt: Vizâretü’l-evkâfi’l-Kuveytiyye, 1985.
• Zeydân, Abdülkerîm. el-Medhal li-dirâseti’ş-şerîati’l-İslâmiyye. 6. Basım. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2002.
• Zeylaî, Osman b. Ali. Tebyînü'l-hakâikfî şerhi Kenzi’d-dekâik. Kâhire: el-Matbaatü’l-kübra el-emîriyye, 1313.