The Reasons for the Inclusion of Non-Existence as a Concept of Metaphysics in ʾUmūr al-ʿAmma

Yıl 2023, Sayı: 9, 1 - 26, 30.06.2023

Sercan Yavuz

https://doi.org/10.51575/atebe.1289506

Öz

al-ʾUmūr al-ʿāmma refers to the introductory chapter heading for concepts and topics which address the issues of metaphysics, the science of the universal. This introductory heading which encompasses general topics, concepts, and cases, is the most distinctive feature that differentiates the kalām in the Muta’akhkhirūn period from the Kalām in the Mutaqaddīmūn period. This is because the science of Kalām inherited these topics as the result of its interaction with peripatetic philosophy represented by Islamic philosophers, such as al-Kindī, al-Fārābī, and Avicenna. Before Fakhr al-Dīn al-Rāzī, theologians addressed various concepts such as mawjūd, maʿdūd, maʿdūm, qadīm, muḥdāth, shayʾ by including them in their works as commonly used nouns and adjectives in a disorganised manner or without devoting a separate chapter heading to them. It was al-Rāzī, who discussed al-ʾumūr al-ʿāmma under a separate heading with original content and through a combined method based on the relationship between Kalām and philosophy by using the previously available literature, that helped al-ʾumūr al-ʿāmma acquire an important status in the science of Kalām. This is because this tittle, which examine abstract and general concepts such as existence, non-existence, mawjūd, maʿdūm, quiddity (māhiyyah) and its appendages such as unity, multiplicity, necessity, possibility, impossibility, ḥudūth, eternity a parte ante (qidam), substance (jawhar), accident (ʿaraḍ), cause (ʿilla), and maʿlūl, were reconsidered by the theologians after al-Rāzī and became a point of departure for their works. Later theologians largely followed al-Rāzī’s framework and organisation of al-ʾumūr al-ʿāmma and/or based their new organisations on it. Besides using his framework, they tried to define al-ʾumūr al-ʿāmma in different ways and from different perspectives, and, at times, allowed for debates of sorts. One of the debates that emerged as a result of these defining endeavours is why these concepts were included within the scope of al-ʾumūr al-ʿāmma discussions or what aspects of these concepts were discussed within al-ʾumūr al-ʿāmma. This debate revolves around such notions as quiddity, impossibility, and non-existence in relation to the aforementioned notions. Among these concepts, non-existence takes the lead. This is because existence is both the most general concept and one of the most commonly addressed concepts in al-ʾumūr al-ʿāmma due to its direct relationship with other concepts. This has brought non-existence, which has a close relationship with existence, to the forefront. In these discussions, the concept of non-existence is sometimes examined alone, sometimes together with the concept of impossibility, both directly and indirectly. In fact, the reason for the inclusion and evaluation of the concept of non-existence in al-ʾumūr al-ʿāmma per se has turned into topic of discussion by itself over time. In this context, after discussing the conceptualisation process of al-ʾumūr al-ʿāmma, this study examines how philosophers and theologians, who, it must be reiterated, define al-ʾumūr al-ʿāmma in different ways, examine the concept of non-existence under that chapter heading, and it goes on to determine the aspects that led them to include non-existence therein.

Anahtar Kelimeler

Kalām, ʾUmūr al-ʿAmma, Fakhr al-Dīn al-Rāzī, Existence, Non-existence, Maʿdūm

Bir Metafizik Kavramı Olarak Yokluğun Umûr-ı ‘Âmmeye Dâhil Edilme Sebepleri

Öz

Umûr-ı ‘âmme, küllî ilim denilen metafiziğin meselelerinin işlendiği kavram ve konulara giriş başlığıdır. Genel konular, genel durumlar, genel kavramlar gibi anlamlara gelen bu başlık, müteahhirûn dönemi kelâmının mütekaddîmûn dönemi kelâmından farklılaşmasına sebep olan en ayırt edici özelliklerin başında gelir. Çünkü kelâm ilmi, Kindî, Fârâbî ve İbn Sînâ gibi İslam filozoflarının temsil ettiği Meşşâî felsefeyle etkileşimi neticesinde bu konuları tevârüs etmiştir. Fahreddîn er-Râzî’den önce kelamcılar eserlerinde mevcûd, ma‘dûm, kadîm, muhdes, şey gibi genel isim ve sıfatlar olmaları cihetiyle yer verilen bazı kavramları dağınık bir şekilde veyahut bir başlığa konu olmadan ele almışlardır. Umûr-ı ‘âmmeyi kendinden önceki birikimi de kullanarak kelâm-felsefe ilişkisine dayalı mezcedilmiş bir yöntem ve özgün bir içerikle ilk defa müstakil bir başlık olarak ele alan Râzî, umûr-ı ‘âmmeye kelâm ilminde önemli bir statü kazandırmıştır. Zira varlık, yokluk, mevcûd, ma‘dûm, mahiyet ve eklentileri, birlik, çokluk, zorunluluk, imkân, imkânsızlık, hudûs, kıdem, cevher, araz, illet ve ma‘lûl gibi soyut ve genel kavramların incelendiği bu başlık, Râzî’den sonraki kelamcılar tarafından yeniden ele alınmış ve eserlerinin başlangıç konuları haline gelmiştir. Nitekim ondan sonraki kelamcılar büyük oranda onun umûr-ı ‘âmme inşa ve düzenine uymuşlar veya oradan hareketle yeni bir tertip faaliyetinde olmuşlardır. Ayrıca onun çizdiği çerçeveye ek olarak umûr-ı ‘âmmeyi farklı şekillerde ve farklı açılardan tanımlamaya çalışmışlar ve beraberinde birtakım tartışmalara yer vermişlerdir. Umûr-ı ‘âmme kapsamında yer verilen kavramların umûr-ı ‘âmmeye hangi açıdan dâhil edildiği ya da hangi açıdan umûr-ı ‘âmmede inceleme (bahs) konusu yapıldığı, bu tanımlama çabalarının neticesinde oluşan tartışmalardan biridir. Söz konusu bu tartışma, bahsi geçen kavramlar silsilesinde bulunan mahiyet, imkânsız, yokluk gibi kavramlar etrafında gerçekleşmektedir. Tartışmaya konu olan bu kavramlar arasında özellikle yokluk kavramı başı çekmektedir. Bunun sebebi varlık kavramının hem en genel kavram olması hem de diğer kavramlarla olan ilişkisi nedeniyle umûr-ı ‘âmme içerisinde en çok yer verilen kavramlardan biri olmasıdır. Onun bu önemi kendisiyle birebir ilişkisi olan yokluk kavramını ön plana çıkartmıştır. Bu tartışmalar içerisinde yokluk kavramı bazen tek başına bazen imkânsızlık kavramıyla beraber bazen de dolaylı yoldan imkânsızlık kavramı üzerinden irdelenmiştir. Hatta öyle ki zamanla yokluk kavramının umûr-i ‘âmme içerisinde ne sebeple dâhil edileceği ve değerlendirileceği tek başına incelenen bir tartışmaya dönüşmüştür. Bu bağlamda çalışma, umûr-ı ‘âmmenin kavramsallaşma sürecine değindikten sonra, umûr-ı ‘âmmeyi farklı şekillerde tanımlayan filozof ve kelamcıların yokluk kavramını umûr-ı ‘âmmede inceleme biçimlerini ele alacak ve yokluğu umûr-ı ‘âmmeye hangi açıdan dâhil ettiklerini tespit etmeye çalışacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Umûr-ı ‘âmme, Fahreddîn er-Râzî, Varlık, Yokluk, Ma‘dûm

Kaynakça

• Akkanat, Hasan. Kadı Sıraceddin el-Ürmevî ve Metâli‘u’l-Envâr (Tahkik, Çeviri, İnceleme - 1. Cilt). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Akkanat, Hasan. Klasik Dönem İslam Felsefesinde Tümeller (İbn Sînâ Eksenli Bir Çözümleme). Adana: Karahan Kitabevi, 2016.
• Alper, Ömer Mahir - Apaydın, Yasin. “Kemalpaşazâde’nin Tecrîd Eleştirisi ve Yeniden İnşası Olarak Tecvîdü’t-Tecrîd: İnceleme ve Tenkitli Neşir”. Nazariyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 5/1 (2019), 81-131.
• Altaş, Eşref. “Fârâbi’den Beyzâvî’ye Umûr-ı Âmme Kavramının Gelişimi, Dönüşümü ve Beyzâvî’nin Tercihleri”. İslam İlim ve Düşünce Geleneğinde Kādî Beyzâvî. ed. Mustakim Arıcı. 153-212. Ankara: İSAM Yayınları, 2017.
• Âmulî, Şemseddin el-. Tenkīhu’l-efkâr fî şerhi Tavâli‘i’l-envâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ragıp Paşa, 782.
• Apaydın, Yasin. “Kânûnî’ye İthaf Edilen Umûr-ı Âmme Risâlesi: Özgülük Temelli Yorum Bağlamında Bir Kaktı”. Bilimname 2021/44 (2021), 547-576.
• Apaydın, Yasin. “Kara Seydî-i Hamîdî (v. 912/1507) ve Umûr-ı Âmme’ye Dair Risâlesinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi”. darulfunun ilahiyat 29/2 (2018), 343-378.
• Apaydın, Yasin. “Meşşâîlik’ten Devralınan Miras: Ekberî Gelenekte Umûr-ı Külliye Kavramının Mahiyeti ve Kapsamı”. Tasavvur: Tekirdağ İlahiyat Dergisi 6/2 (2020), 1043-1072.
• Apaydın, Yasin. “Metafiziğin Meselesini Mesele Edinmek: Klasik Dönem Sonrası İslam Düşüncesinde Umûr-ı Âmme Sorunu”. Uluslararası İstanbul Felsefe Kongresi Bildiri Kitabı. 141-151. İstanbul: Mantık Derneği Yayınları, 2018.
• Apaydın, Yasin. Metafiziğin Meselesini Temellendirmek Tecrid Geleneği Bağlamında Umûr-ı Âmme Sorunu. İstanbul: Endülüs, 2019.
• Arıcı, Mustakim. “VII./XIII. Yüzyıl İslam Düşüncesinde Fahreddin Razi Ekolü”. İslam Araştırmaları Dergisi 26 (2011), 1-37.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmud b. Ahmed. Şerhu’t-Tecrîd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, 2160.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed Basrî. Temhîdü’l-evâil ve telhîsü’d-delâil. thk. İmâdüddîn Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekafiyye, 1986.
• Behmenyâr b. Merzübân. et-Tahsîl. nşr. Murtazâ Mutahharî. thk. Murtazâ Mutahharî. Tahran: Müessesetü İntişârât ve Câb-ı Dânişgâh-ı Tahrân, 1996.
• Bihiştî, Ebu’l-Alâ Alaüddin Muhammed b. Ahmed el-İsferâyînî. Tefrîdü’l-i‘timâd fî şerhi Tecrîdi’l-i‘tikād. İngiltere: British Library, EAP521/1/33. https://eap.bl.uk/archive-file/EAP521-1-33#?c=0&m=0&s=0&cv=17&xywh=-1249%2C179%2C4545%2C2747&r=0
• Bulut, Zübeyir. Felsefî Kelâmda Umûr-i Âmme. Ankara: Fecr Yayınları, 2017.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap Aklının Yapısı. çev. Burhan Köroğlu vd. İstanbul: Mana Yayınları, 2020.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî Seyyid Şerîf. “Hâşiyetü’t-Tecrîd”. Tesdîdü’l-kavâ‘id fi şerhi Tecrîdi’l-‘akāid. thk. Eşref Altaş vd. mlf. Ebu’s-Sena Mahmûd b. Abdurrahman b. Ahmed Şemseddin İsfahânî. İstanbul: Neşriyâtu Vakfi’d-Diyâneti’t-Türkî, 2020.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. thk. Mahmud Ömer Dimyâtî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Cüveynî, Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullâh b. Yûsuf. eş-Şâmil fî usûli’d-Dîn. thk. Ali Sami en-Neşşar vd. İskenderiye: Münşeâtü’l-Maârif, 1969.
• Deştekî, Ebü’l-Meâlî Mîr Sadrüddîn Muhammed b. Gıyâsiddîn Mansûr eş-Şîrâzî. Hâşiyetü Mir Sadr el-Hüseynî ’ale’ş-Şerhi’l-Cedîd li’t-Tecrîd. İstanbul: Millet Genel Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, 1112.
• Devvânî, Celâlüddîn Muhammed b. Es‘ad b. Muhammed es-Sıddîkî. el-Hâşiyetü’l-kadîme ‘alâ Şerhi’t-Tecrîd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ragıp Paşa, 740.
• Ebherî, Esîrüddîn Mufaddal b. Ömer b. Mufaddal. Kitâbu’l-Metâli‘. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Murad Molla, 1406/3.
• Ebherî, Esîrüddîn Mufaddal b. Ömer b. Mufaddal. Zübdetü’l-esrâr. İstanbul: Millet Genel Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, 1210.
• Efdalzâde Hamîdüddin Efendi. Hâşiye ‘alâ Metâli‘i’l-enzâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, 2113.
• Esterâbâdî, Muhammed Cafer Şerî’atmedâr. el-Berâhînü’l-kātı‘a fî şerhi Tecrîdi’l-‘akāidi’s-sâtı‘a. thk. Merkezü’l-Ebhâs ve’d-Dirâsâti’l-İslâmî. 4 Cilt. Kum: Müessese-i Bustân-i Kitâb, 1424.
• Fârâbî, Ebû Nasr. el-Elfâzü’l-müsta‘mele fi’l-mantık. thk. Muhsin Mehdî. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1968.
• Fârâbî, Ebû Nasr. Kitâbu’l-Burhân. çev. Ömer Türker - Ömer Mahir Alper. İstanbul: Klasik, 2. Basım, 2012.
• Fârâbî, Ebû Nasr. “Makāle fî ağrâdi’l-hakîm fî külli makāle mine’l-kitâbi’l-mevsûm bi’l-hurûf”. al-Farabi’s Philosophische Abhandlungen (es-Semeratü’l-merziyye fî ba‘zi’r-risâlâti’l-Fârâbiyye). thk. Friedrich Dieterici. Leiden: E. J. Brill, 1890.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Makāsıdü’l-felâsife. thk. Süleyman Dünya. Mısır: Dâru’l-Meârif, 1961.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Mi‘yârü’l-‘ilm fi’l-mantık. thk. Ahmed Şemseddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Hacı Paşa, Celâleddin Hızır b. Ali el-Konevî el-Aydınî. Şerhu Tavâli‘i’l-envâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 3053.
• Hillî, Cemâlüddîn Hasen (Hüseyn) b. Yûsuf b. Alî İbnü’l-Mutahhar el-. Îzâhu’l-makāsıd min Hikmeti ‘ayni’l-kavâ‘id. thk. Seyyid Muhammed Mişkât - Alinakî Münzevî. Tahran: y.y., 1958.
• İbn Ebû Usaybia, Ebu’l-Abbas Muvaffakuddin Ahmed b. Kâsım. ‘Uyûnü’l-enba’ fî tabakāti’l-etıbbâ’. thk. Nizâr Rızâ. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, ts.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b Hasan b Furek el-Ensârî. Mücerredu makālâti’ş-şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1987.
• İbn Kemmûne, Sa’d b. Mansûr. el-Cedîd fi’l-hikme. thk. Hamîd Mer’îd el-Kübeysî. Bağdat: Matbaatu Câmiatu Bağdad, 1982.
• İbn Sînâ. Dânişnâme-i Alâî (Alâî Hikmet Kitabı). çev. Murat Demirkol - Gürbüz Deniz. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• İbn Sînâ. en-Necât Felsefenin Temel Konuları. çev. Kübra Şenel. İstanbul: Dergah Yayınları, 2018.
• İbn Sînâ. Kitâbu’ş-Şifâ İkinci Analitikler. çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
• İbn Sînâ. Kitâbu’ş-Şifâ Mantığa Giriş. çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
• İbn Sînâ. Kitâbu’ş-Şifâ Metafizik I. çev. Ekrem Demirli - Ömer Türker. 2 Cilt. İstanbul: Litera Yayınları, 2004.
• İbn Sînâ. Kitâbu’ş-Şifâ Metafizik II. çev. Ekrem Demirli - Ömer Türker. 2 Cilt. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• İbn Sînâ. Kitâbu’ş-Şifâ Sofistik Deliller. çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
• İbn Sînâ. Kitâbu’ş-Şifâ Topikler. çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• İbn Sînâ. Kitâbü’ş Şifâ Kategoriler. çev. Muhittin Macit. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2010.
• İbn Sînâ. “Risâle fî aksâmi’l-‘ulûmi’l-‘akliyye”. Tis‘u resâil fi’l-hikme ve’t-tabi‘iyyât. İstanbul: Matbaatü’l-Cevâib, 1298.
• İbn Türke, Sâinüddîn Ebû Muhammed Ali b. Efdalüddin Muhammed b. Sadrüddin Ebû Hâmid Muhammed Türke İsfahânî Hucendî. el-Hikmetü’r-reşîdiyye. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 2404.
• İbnü’l-Kıftî, Ebu’l-Hasan Cemaleddin Ali b. Yusuf b. İbrâhim. Târîhü’l-hukema’. nşr. Julius Lippert. Leipzig: Dieterich’sche Verlagsbuchhandlung, 1903.
• İbnü’n-Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. İshak. el-Fihrist. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1978.
• İbrî, Burhaneddin Abdullah b. Muhammed. el-Îzâh fî Şerhi’l-Misbâh. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ragıp Paşa, 793.
• İbrî, Burhaneddin Abdullah b. Muhammed. Şerhu Tavâli‘i’l-envâr. İstanbul: Millet Genel Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, 1148.
• Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddin Abdurrahman b. Ahmed b. Abdülgaffar. el-Mevâkıf fî ‘ilmi’l-kelâm. thk. Abdurrahman Umeyre. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, ts.
• Kādî Beyzâvî, Ebû Saîd Nasırüddin Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Tavâli‘u’l-envâr min metâli‘i’l-enzâr. thk. Abbas Süleyman. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1991.
• Kādî Mîr Meybüdî, Kemaleddin Hüseyin b. Mahmud. Kādî Mir ‘ale’l-hidâye. Matbaati’l-Hâc Hüseyin Efendi, 1313.
• Kaş, Murat. Seyyid Şerîf Cürcânî’de Zihnî Varlık. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Kâtibî, Necmüddîn el-. el-Münassas fi şerhi’l-Mülahhas. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 1680.
• Kâtibî, Necmüddîn el-. Hikmetü’l-‘ayn (Varlık Hikmeti). çev. Salih Aydın. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2016.
• Kemalpaşazâde, Şemseddin Ahmed b. Süleyman. Risâle fi’l-umûri’l-‘âmme. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 2838.
• Kemalpaşazâde, Şemseddin Ahmed b. Süleyman. Tecvîdü’t-Tecrîd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Atıf Efendi, 2816.
• Kuşçu, Alaüddin Ali b. Muhammed. eş-Şerhu’l-cedîd ale’t-Tecrîd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kılıç Ali Paşa, 537.
• Lâhîcî, Abdürrezzâk b. Ali. Şevârikü’l-ilhâm fi şerhi Tecrîdi’l-kelâm. thk. Esed Alizade. 5 Cilt. Kum: Müessesetü’l-İmâm es-Sâdık, 3. Basım, 2012.
• Levkerî, Ebu’l-Abbas Fazl b. Muhammed. Beyânü’l-hak bi-damani’s-sıdk : el-‘ilmü’l-ilâhî. Tahran: Müessese-i Beyne’l-Mileli Endişe ve Temeddün-i İslâmî, 1995.
• Mîrzâcân, Mîrzâ Habîbullah Bâğnevî Şîrâzî. Hâşiyetü’l-Bağnevî ‘alâ Şerh-i Hikmeti’l-‘ayn. thk. Ali Haydarî Yesavlî. Kum: y.y., 1391.
• Mübârekşâh el-Buhârî, Mîrek Şemsüddîn Muhammed b. Şerhu Hikmeti’l-‘ayn. ed. Cafer Zâhidî. Meşhed: İntişârât-ı Danişgâh-i Firdovsî, 1974.
• Nesefî, Ebu’l Mu‘în Meymun b Muhammed. Tabsıratü’l edille fî usûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2004.
• Râzî, Ebu Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn Fahreddin. el-Mebâhisü’l-meşrikiyye fî ‘ilmi’l-ilâhiyyât ve’t-tabi‘iyyât. thk. Muhammed Mu’tasım Billah el-Bağdâdî. Kum: Zevi’l-Kurbâ, 2007.
• Râzî, Ebu Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn Fahreddin. Kitâbu’l-Mulahhas fi’l-Mantık ve’l-Hikme (Sistematik Ontoloji). çev. İsmail Hanoğlu. Ankara: Elis Yayınları, 2020.
• Shihadeh, Ayman. “Gazzâlî’den Râzî’ye: 6/12. Yy.’da Felsefî Kelâmda Yeni Gelişmeler”. çev. Bilal Taşkın. KADER Kelam Araştırmaları Dergisi 14/1 (2016), 240-278.
• Süruri, Ahmet. Taşköprîzâde’nin el-Me‘âlim’i ve Kelâmî Görüşleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Şemseddin es-Semerkandî, Muhammed b. Eşref el-Hüseyni. el-Ma‘ârif fî şerhi’s-Sahâif. thk. Abdullah Muhammed Abdullah İsmail - Nazîr Muhammed en-Nazîr İyâd. 2 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2015.
• Şemseddin es-Semerkandî, Muhammed b. Eşref el-Hüseyni. es-Sahâifü’l-ilâhiyye. thk. Ahmed Abdurrahman eş-Şerîf. Kuveyt: Mektebetü’l-Felah, 1985.
• Şemseddin İsfahânî, Ebu’s-Sena Mahmûd b. Abdurrahman b. Ahmed. Metâli‘u’l-enzâr ‘alâ metni Tavâli‘i’l-envâr. b.y.: Dâru’l-Kütüb, ts.
• Şemseddin İsfahânî, Ebu’s-Sena Mahmûd b. Abdurrahman b. Ahmed. Tesdîdü’l-kavâ‘id fi şerhi Tecrîdi’l-‘akāid. thk. Hâlid b. Hammâd el-Advânî. 2 Cilt. Kuveyt: Darü’z-Ziyâ, 2012.
• Taşkın, Bilal. İslam Düşüncesinde Varlık Tartışmaları Sadeddin et-Teftâzânî Merkezli Bir İnceleme. İstanbul: İz Yayıncılık, 2020.
• Taşkın, Bilal. “Osmanlı Döneminde Varlık Tartışmaları: Kara Seyyidî el-Hamîdî’nin Umûr-i Âmme’ye Dair Risaleleri Bağlamında Bir İnceleme”. Osmanlı’da İlm-i Kelâm Âlimler, Eserler, Meseleler. ed. Osman Demir vd. 189-217. İstanbul: İsar Yayınları, 2016.
• Taşkın, Bilal. “Osmanlı Döneminde Yazılan Umur-i Amme Risaleleri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 14/27 (2016), 75-99.
• Taşköprîzâde, İsamüddin Ahmed b. Mustafa. Hâşiye ‘alâ Hâşiyeti’t-Tecrîd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ragıp Paşa, 732.
• Teftâzânî, Sa’düddin Mes’ud b. Ömer. el-Makāsıd. çev. İrfan Eyibil. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Teftâzânî, Sa’düddin Mes‘ud b. Ömer. Şerhu’l-Makāsıd. thk. Abdurrahman Umeyre. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 2. Basım, 1998.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn Muhammed b Muhammed b Hasen. Ahlâk-ı Nâsırî. thk. Müctebâ Mînovî - Ali Rızâ Haydarî. Tahran: Şirket-i Sihâmî İntişârât-i Havârizmî, 1354.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn Muhammed b Muhammed b Hasen. “Aksâmü’l-Hikme”. Telhîsu’l-Muhassal. ; Beyrut: Dâru’l-Edvâ, 2. Basım, 1985.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn Muhammed b. Muhammed b. Hasen. Tecrîdü’l-‘akāid. thk. Abbas Süleyman. İskenderiye: Dâru’l-Ma’rifeti’l-Câmiiyye, 1996.