Disguised I tizāl in al-Kashshāf: Discussions on the Createdness of the Qur’an through al-Zamakhsharī’s Introduction to His Tafsīr

Yıl 2015, Cilt: 56 Sayı: 1, 107 - 136, 01.04.2015

Mesut Kaya

https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000001427

Cited By: 1

Öz

One of the discussion topics that found a place in the scholarly circles in the 7th and 8th
centuries of Hijra was whether or not Abū al-Qāsim Maḥmūd ibn Umar al-Zamakhsharī, a
supporter of Mu tazilite thought in later periods, had covertly promoted Mu tazilite doctrines
in his tafsīr, al-Kashshāf. This claim started new scholarly endeavors towards either
uncovering the alleged subtle allusions in the tafsīr or exonerating it from such accusations. A
similar debate revolved around the introduction of al-Kashshāf, where it is claimed alZamakhsharī
tersely placed the Mu tazilite doctrine of the createdness of the Qur’an.
Reportedly he had first used in the initial sentence the verb khalaqa in reference to the
Qur’an, but later he changed the verb. The purpose of this article is to examine those
allegations about al-Zamakhsharī and his tafsīr by focusing on the views of the commentators.

Anahtar Kelimeler

Al-Zamakhsharī, i tizāl, Mu tazilite doctrines, Introduction of al-Kashshāf, the createdness of the Qur’an, glosses and commentaries on al-Kashshāf

El-Keşşaf’ta gizli İ tizal: ez-Zemaḫşeri’nin tefsir mukaddimesi üzerinden Ḫalḳu’l-Ḳur an tartışmaları

Öz

Hicrî 7. ve 8. yüzyıl ilmî çevrelerinde dile getirilen iddialardan biri, Mu tezile’nin geç dönem temsilcilerinden ez-Zemaḫşerī’nin, el-Keşşāf adlı tefsirinde i tizālī fikirleri gizli bir şekilde işlediğidir. Bu iddia, tefsir faaliyetleri içinde, ez-Zemaḫşerī’nin gizli i tizālī fikirlerini açığa çıkarmak ya da tefsiri bu fikirlerden tecrit etmek gibi bir uğraşıyı ortaya çıkarmış; ayrıca elKeşşāf üzerine yazılan şerh ve haşiye eserlerinde, ez-Zemaḫşerī’nin i tizālī fikirleri tartışılmıştır. Benzer bir tartışmada, ez-Zemaḫşerī’nin el-Keşşāf’ın mukaddimesinin ilk cümlelerine Kur’an’ın yaratılmış olduğu fikrine referansla Mu tezilī öğretiyi veciz bir üslupla yerleştirdiği iddia edilmiş; ayrıca ilk cümlede Kur’an’a atıfla ḫaleḳa fiilini kullandığı ve daha sonra o fiili değiştirdiği rivayeti dillendirilmiştir. Bu makale, şarihlerin görüşleri üzerinden ezZemaḫşerī ve el-Keşşāf’ın mukaddimesi hakkında ileri sürülen söz konusu iddiaları tetkik etme amacındadır

Anahtar Kelimeler

ez-Zemaḫşerī, i tizālī görüşler, el-Keşşāf mukaddimesi, ḫalḳu’l-Ḳur ān, el-Keşşāf şerhleri, Kur’an’ın yaratılmışlığı

Kaynakça

• Akçay, Mustafa & Ömer Türker. “Sekûnî,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), c.36, s.336.
• Akgündüz, Ahmet. “Ebü’l-Hüseyin el-Basrî,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), c.10, ss.326-328.
• Akoğlu, Muharrem. Mihne Sürecinde Mu’tezile. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
• Bilgin, Mustafa. “Tefsirde Mu‘tezile Ekolü,” Yayınlanmamış doktora tezi, Uludağ Üniversitesi, Bursa, 1991.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınevi, 1996.
• el-Curcānī, Ebū’l-Ḥasen Alī b. Muḥammed es-Seyyid eş-Şerīf. Ḥāşiye alā’l-Keşşāf. Mısır: Maṭba atu Muṣṭafā el-Bābī el-Ḥalebī, 1385/1966.
• ---------. Et-Ta rīfāt. Tah. Ādil Enver Ḫaḍir. Beyrut: Dāru’l-Ma rife, 2007.
• Çiçek, Mehmet. “Kur’an’ın Varlığı Şeriatla mı Sağlanır?: Osmanlı Şerh Geleneğinde Bir Tartışma,” Bilal Gökkır, N. Yılmaz, N. Gökkır, Ö. Kara, M. Abay, M. Karagöz (ed.), Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları I (İstanbul: İlim Yayma Vakfı, 2011) içinde, ss.322-327.
• Dağ, Mehmet. “Zemahşerî Özelinde Kur’an’ın Mutezilî Yorumuna Eleştiriler: Ekmelüddîn Bâbertî Örneği,” Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (2013), ss.67-91.
• Emīn, Aḥmed. Ḍuḥā’l-İslām. Kahire: Mektebetu’n-Nehḍati’l-Miṣriyye, tsz.
• el-Eş arī, Ebū’l-Ḥasen Alī b. İsmā īl. el-İbāne an Uṣūli’d-Diyāne. Tah. Fevḳiyye Ḥuseyn Maḥmūd. Kahire: Dāru’l-Enṣār, 1397.
• el-İaznevī, Cemāluddīn Aḥmed b. Muḥammed. Uṣūlu’d-Dīn. Tah. Umer Vefīḳ Dā ūḳ. Beyrut: Dāru’l-Beşā iri’l-İslāmiyye, 1998.
• el-İazzālī, Ebū Ḥāmid Muḥammed b. Muḥammed. el-İḳtiṣād fī’l-İ tiḳād. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 2004.
• Goldziher, Ignaz. el-Meẕāhibu’l-İslāmiyye fī Tefsīri’l-Kur ān. Terc. Alī Ḥasen Abdulḳādir. [Kahire]: Maṭba atu’l- Ulūm, 1363/1944.
• Gümüş, Sadreddin. “Cürcânî ve Hâşiye ale’l-Keşşâf’ı: Keşşâf Tefsiri Üzerine Haşiyesi,” Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5-6 (1987- 1988), ss.177-190.
• İbn Ḥacer el- Asḳalānī, Ebū’l-Faḍl Şihābuddīn Aḥmed b. Alī. ed-Duraru’l-Kāmine fī A yāni’l-Mi eti’s̠ -S̠āmine. Tah. M. Abdulmu īd Ḫān. Ḥaydarābād: Meclisu Dā ireti’l-Ma ārifi’l- Us̠ māniyye, 1392/1972.
• ---------. Lisānu’l-Mīzān. Beyrut: Mu essesetu’l-A lemī 1390/1971 (Ḥaydarābād: Dā iretu’l-Ma ārifi’n-Niẓāmiyye, 1911’in tıpkıbasımı).
• İbn Ḫaldūn, Ebū Zeyd Veliyyuddīn Abdurraḥmān b. Muḥammed. Muḳaddime: Dīvānu’l-Mubtede ve’l-Ḫaber fī Tārīḫi’l- Arab ve’l-Berber. Nşr. Ḫalīl Şeḥāde. Beyrut: Dāru’l-Fikr, 1408/1988.
• İbn Ḫallikān, Aḥmed b. Muḥammed el-Bermekī. Vefeyātu’l-A yān ve Enbā u Ebnā i’z-Zamān. Tah. İḥsān Abbās. Beyrut: Dāru Ṣādir, 1994.
• İbn Kes̠īr, Ebū’l-Fidā İsmā īl. el-Bidāye ve’n-Nihāye. Tah. Alī Şīrī. Beyrut: Dāru İḥyā i’t-Turās̠i’l- Arabī, 1408/1988.
• İbn Teymiyye, Ebū’l- Abbās Taḳīyyuddīn Aḥmed b. Abdulḥalīm el-Ḥarrānī. Mecmū u’l-Fetāvā. Tah. Abdurraḥmān b. Muḥammed. Riyad: Mecma u’l- Melik Fehd, 1416/1995.
• ---------. Muḳaddime fī Uṣūli’t-Tefsīr. Tah. Muḥibbuddīn el-Ḫaṭīb. Byy, 1399.
• el- İmādī, Ḥāmid b. Alī. el-İtḥāf bi-Şerḥi Ḫuṭbeti’l-Keşşāf (Yazma). Konya Yusuf Ağa Kütüphanesi, no.393.
• Jansen, J. J. G. Kur’an’a Bilimsel-Filolojik-Pratik Yaklaşımlar. Terc. Halilrahmân Açar. Ankara: Fecr Yayınevi, 1993.
• el-Ḳāḍī Abdulcebbār b. Aḥmed Ebū’l-Ḥasen el-Hemedānī. el-MuŞnī fī Ebvābi’t- Tevḥīd ve’l- Adl. Tah. İbrāhīm el-İbyārī. [Kahire]: Dāru’l-Kutub, 1961.
• ---------. Muteşābihu’l-Ḳur ān. Nşr. Adnān Zerzūr. Kahire: Dāru’t-Turās̱ , 1969.
• Kātib Çelebī. Keşfu’ẓ-Ẓunūn an Esāmī’l-Kutub ve’l-Funūn. Nşr. M. Şerefettin Yaltkaya & Kilisli Rıfat Bilge. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1362/1942.
• El-Ḳazvīnī, Umer b. Abdurraḥmān el-Fārisī. el-Keşf an Muşkilāti’l-Keşşāf (Yazma). Konya Yusuf Ağa Kütüphanesi, no.7543.
• Ḳınalızāde Alī Efendī. “El-Muḥākemātu’l- Aliyye fī’l-Ebḥās̱i’r-Raḍaviyye fī İ rābi Ba ḍi’l-Āyi’l-Ḳur āniyye,” Walid A. Saleh, “The Gloss as Intellectual History: The Hāshiyahs on al-Kashshāf,” Oriens 41 (2013) içinde, ss.253- 257.
• Kiraz, Celil. “Zemahşerî’nin Keşşâf’ında Allah’ın Bazı Sıfatlarıyla İlgili Temsîl, Mecâz ve İstiâre Algılamaları,” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (2008), ss.552-564.
• Kutluer, İlhan. “Şey,” Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), c.38, ss.34-36.
• Lane, Andrew J. “You Can’t Tell a Book by Its Author: A Study of Mu tazilite Theology in al-Zamakhsharī’s (d. 538/1144) Kashshāf,” Bulletin of the School of Oriental and African Studies 75:1 (2012), ss.47-86.
• Malkoç, Mehmet Selman.“Nuğbetü’r-Raşşâf min Hutbeti’l-Keşşâf’ın Tahkiki,”Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 1990.
• el-Māturīdī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Muḥammed. Kitābu’t-Tevḥīd. Tah. Fetḥullāh Ḫuleyf. İskenderiye: Dāru’l-Cāmi ati’l-Miṣriyye, tsz.
• Mert, Muhit. Kelam Tarihinin Problemleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2008.
• Öğmüş, Harun. “Halku’l-Kur’ân Tartışmalarının Vahyin Allah’tan İnsana İntikaliyle İlgili Telakkiler Üzerindeki Etkisi,” Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (2009), ss.17-44.
• Öztürk, Mustafa. “Mutezile ve Tefsir,” Marife 3:3 (2003), ss.87-103.
• Polat, Fethi Ahmet. İslam Tefsir Geleneğinde Akılcı Söyleme Yöneltilen Eleştiriler: Mu’tezîlî Zemahşerî’ye, Eş’arî İbnü’l-Müneyyir’in Eleştirileri. İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
• ---------. “Nuğbe / Nağbetü’r-Raşşâf min Hutbeti’l-Keşşāf,” Marife 10:1 (2010), ss.211-215.
• er-RāŞib el-İṣfahānī, Ebū’l-Ḳāsim Ḥuseyn b. Muḥammed. Mufredātu Elfāẓi’l- Ḳur ān. Tah. Ṣafvān Adnān ed-Dāvūdī. Dimeşḳ: Dāru’l-Ḳalem; Beyrut: ed- Dāru’ş-Şāmiyye, 1412.
• er-Rāzī, Ebū Abdillāh Faḫruddīn Muḥammed b. Umer. Me ālimu Uṣūli’d-Dīn. Tah. Ṭāhā Abdurra ūf Sa d. Beyrut: Dāru’l-Kitābi’l- Arabī, tsz.
• Saleh, Walid A. “The Gloss as Intellectual History: The Ḥāshiyahs on al-Kashshāf,” Oriens 41 (2013), ss.217-259.
• es-Sekūnī, Ebū Alī Umer b. Muḥammed. et-Temyīz li-mā Evde ahu ez-Zemaḫşerī mine’l-İ tizāl fī Tefsīri’l-Kitābi’l- Azīz. Tah. Yūsuf Aḥmed. Beyrut: Dāru’l- Kutubi’l- İlmiyye, 2005.
• es-Subkī, Ebū Naṣr Tācuddīn Abdulvehhāb b. Alī. Ṭabaḳātu’ş-Şāfi iyyeti’l-Kubrā. Nşr. Maḥmūd Muḥammed eṭ-Ṭanāḥī & Abdulfettāḥ Muḥammed el-Ḥulv. Cīze: Hecr li’ṭ-Ṭibā a ve’n-Neşr, 1413.
• es-Suyūṭī, Ebū’l-Faḍl Celāluddīn Abdurraḥmān b. Ebī Bekr. Nevāhidu’l-Ebkār ve Şevāridu’l-Efkār. Tah. Aḥmed Ḥācc Muḥammed (Yayınlanmamış doktora tezi, Cāmi atu Ummi’l-Ḳurā, Mekke, 1423-1424) içinde.
• eş-Şevkānī, Ebū Abdillāh Muḥammed b. Alī. el-Bedru’ṭ-Ṭāli bi-Meḥāsini Men ba de’l-Ḳarni’s-Sābi . Beyrut: Dāru’l-Ma rife, tsz.
• Ṭāşköprīzāde, Aḥmed b. Muṣtafā. Ḥāşiye alā Şerḥi Dībāceti’l-Keşşāf li’s-Seyyid eş- Şerīf el-Curcānī (Yazma), Konya Yusuf Ağa Kütüphanesi, no.553.
• et-Teftāzānī, Sa duddīn Mes ūd b. Umar. Ḥāşiye alā’l-Keşşāf (Yazma), Konya Yusuf Ağa Kütüphanesi, no.9085.
• ---------. Şerḥu’l- Aḳā id. İstanbul: Maṭba a-i Mektebi’l-Ḥarbiyye, 1279.
• eṭ-Ṭībī, Şerafuddīn Ḥuseyn b. Abdullāh. Futūḥu’l-İayb fī’l-Keşf an Ḳinā i’r-Rayb. Tah. Muḥammed Abdurraḥīm ve diğerleri. Dubai: Cā izetu Dubey ed- Devliyye li’l-Ḳur āni’l-Kerīm, 1434/2013.
• Topaloğlu, Bekir. Kelam İlmi: Giriş. İstanbul: Damla Yayınevi, 2011.
• Watt, W. Montgomery. Islamic Philosophy and Theology. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1985.
• Wolfson, H. Austryn. Kelâm Felsefeleri. Terc. Kasım Turhan. İstanbul: Kitabevi, 2001.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Halku’l-Kur’ân,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), c.15, ss.371-375.
• el-Yemenī, İmāduddīn Yaḥyā b. Ḳāsim el- Alevī el-Fāḍil. Tuḥfetu’l-Eşrāf fī Keşfi İavāmiḍi’l-Keşşāf (Yazma), Mektebetu Cāmi ati’l-Melik Su ūd, no.2165.
• eẕ-Ẕehebī, Ebū Abdillāh Şemsuddīn Muḥammed b. Aḥmed. Tārīḫu’l-İslām. Tah. Beşşār Avvād Ma rūf. Beyrut: Dāru’l-İarbi’l-İslāmī, 2003-2004.
• ---------. Teẕkiratu’l-Ḥuffāẓ. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 1419/1998.
• ez-Zemaḫşerī, Ebū’l-Ḳāsim Cārullāh Maḥmūd b. Umer. el-Keşşāf an Ḥaḳā iḳi İavāmiḍi’t-Tenzīl. Beyrut: Dāru’l-Kitābi’l- Arabī, 2008.