In Pursuit of a 16th Century Ottoman Scholar: Zeyrekzāde Emrullāh Meḥmed Efendi and His Autobiographical Accounts

Yıl 2021, Cilt: 62 Sayı: 1, 1 - 90, 31.05.2021

Mehmet Kalaycı Muzaffer Tan

https://doi.org/10.33227/auifd.865559

Cited By: 4

Öz

Zeyrekzāde Emrullāh Meḥmed Efendi is an Ottoman scholar who lived in the second half of the 16th century. In the biographical works, we have limited information about him, however there is quite detailed information about him in his writings and in the marginal notes of some copies of these works that have survived to the present day. This information sheds direct light not only to the biography of Zeyrekzāde, but also to the 16th century Ottoman scholarly tradition, of which he was a part. Indeed, in relation to Zeyrekzāde, this article contains some important details not known to us until now about the many figures of the period such as Taşköprīzāde Aḥmed Efendi, Shayḫ al-Islām Ebussuʿūd Efendi and Birgivī Meḥmed Efendi. Zeyrekzāde was the student of Taşköprīzāde, he obtained ijazāh from Shayḫ al-Islām Ebussuʿūd, he also discussed with Birgivī in an ulama session. In the writing process of this paper, Zeyrekzāde has been only the starting point of a journey whose next stages are unknown to us, however, we have not tried to carry the portrait of Zeyrekzāde that we have at the beginning of the journey to the next stages. On the contrary, the question of who he is has always kept its vitality and gained new meanings at every stage of the journey. We encountered new elements to complete the portrait of Zeyrekzāde, which we search for in every destination. While this enables us to see the reality of Zeyrekzāde’s portrait holistically on the one hand, it also sets an example as to how a historical reality can expand and enlarge depending on an archeological effort on the other hand.

Anahtar Kelimeler

Zeyrekzāde (Seyrekzāde), Emrullāh Meḥmed, Ottoman İlmiye Class, al-Shaqāʾiq al-Nuʿmāniyya, Ebussuʿūd, Taşköprīzāde, Birgivī

Bir 16. Yüzyıl Osmanlı Aliminin Peşinde: Zeyrekzāde Emrullāh Meḥmed Efendi ve Otobiyografik Anlatıları

Öz

Zeyrekzāde Emrullāh Meḥmed Efendi, 10./16. yüzyılın ikinci yarısında yaşamış bir Osmanlı alimidir. Biyografi konulu eserlerde, kendisi ve hayatı hakkında sınırlı bilgi söz konusudur; buna karşın günümüze ulaşmış yazma haldeki eserlerinde ve bu eserlerin bazı nüshalarının kenar notlarında kendisi hakkında oldukça ayrıntılı bilgiler bulunmaktadır. Bu bilgiler, sadece Zeyrekzāde’nin biyografisine değil, aynı zamanda bir parçası olduğu 10./16. yüzyıl Osmanlı ilim geleneğine de doğrudan ayna tutmaktadır. Nitekim bu yazıda Zeyrekzāde ile ilişkili olmak üzere; Taşköprīzāde Aḥmed Efendi, Şeyhülislam Ebussuʿūd Efendi ve Birgivī Meḥmed Efendi gibi dönemin çok sayıda ismi hakkında şimdiye kadar bilmediğimiz önemli bazı ayrıntılar yer almaktadır. Zeyrekzāde, Taşköprīzāde’nin öğrencisidir; Şeyhülislam Ebussuʿūd’dan icazetlidir; Birgivī ile de bir ulema meclisinde tartışmıştır. Zeyrekzāde, bu yazı sürecinde, sonraki aşamaları bilinmeyen bir yolculuğun sadece başlangıç noktası olmuştur; lakin yolculuğun başlangıcında sahip olunan Zeyrekzāde portresi sonraki aşamalara taşınmaya çalışılmamıştır. Aksine onun kim olduğu sorusu, yolculuğun her aşamasında yeniden anlam kazanacak şekilde ve sürekli devinim halinde diriliğini muhafaza etmiştir. Her varılan yerde de peşinde olunan Zeyrekzāde portresini tamamlayacak yeni unsurlarla karşılaşılmıştır. Bu durum, bir taraftan Zeyrekzāde portresinin çoğunluktaki gerçekliğinin görülebilmesini mümkün kılarken, bir taraftan da tarihsel gerçekliğin yapılan arkeolojiye bağlı olarak nasıl çoğalabilen ve genişleyebilen bir olgu olduğunu örneklemiştir.

Anahtar Kelimeler

Zeyrekzāde (Seyrekzāde), Emrullāh Meḥmed, Emrullāh Meḥmed, Osmanlı İlmiye Sınıfı, eş-Şaḳāʾiḳu’n-Nuʿmāniyye, Ebussuʿūd, Taşköprīzāde, Birgivī

Kaynakça

• Afyoncu, Erhan. “Semiz Ali Paşa.” Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), c.36, ss.495-496.
• Akpınar, Ahmet. “Osmanlı’nın Muhteşem Yüzyılında Hukukçu Bir Devlet Adamı: Pervîz Abdullah Efendi Hayatı, İlmî ve Edebî Yönü,” Bayburt Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 10:2 (2015), ss.329-340.
• Ali b. Bâlî. el-Ikdu’l-Manzûm fî Zikri Efâzili’r-Rûm. Haz. Suat Donuk. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2018; el-ʿİḳdu’l-Manẓūm fī Ẕikri Efāḍıli’r-Rūm. Milli Kütüphane-Adnan Ötüken, no.944.
• Allahverdi, Reyhan Şahin. “Yetim Bir Hanım Sultan: Şehzade Meḥmed’in Kızı Hümaşah Sultan’ın Vakıfları,” SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 37 (2016), ss.1-25.
• Arslan, Sami. Osmanlı’da Bilginin Dolaşımı: Bilgiyi İstinsahla Çoğaltmak/İznik Medresesi-Süleymaniye Medreseleri Dönemi. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2018.
• Atar, Fahrettin. “Tedbir,” Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), c.40, ss.258-259. Ateş, Hacer. “Tekirdağ,” Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), c.40, ss.359-362.
• Baktır, Mustafa. “el-Eşbâh ve’n-Nezâ’ir,” Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), c.11, ss.458-459.
• Baktır, Mustafa. “İstiskā,” Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), c.23, ss.381-383.
• Birgivī Meḥmed Efendi. Īḳāẓu’n-Nāʾimīn ve İfhāmu’l-Ḳāṣırīn. Süleymaniye Kütüphanesi-Fatih, no.5386, vv.1-5.
• Birgivī Meḥmed Efendi. İnḳāẕu’l-Hālikīn. Süleymaniye Kütüphanesi-Fatih, no.5339, vv.130-144.
• Bozkurt, Nebi. “Kavuk,” Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), c.15, ss.71-72.
• Braudel, Fernand. Akdeniz ve Dünyası. Çev. M. Ali Kılıçbay. Ankara: İmge Yayınları, 1993.
• el-Buḫārī, Muḥammed b. İsmāʿīl. el-Cāmiʿu’ṣ-Ṣaḥīḥ. Süleymaniye Kütüphanesi-Fatih, no.1074.
• Bulut, Halil İbrahim. “Osmanlı-Safevî Mücadelesinde Ulemanın Rolü: Kemal Paşazâde Örneği,” Dinî Araştırmalar 7:21 (2005), ss.179-196.
• Buzpınar, Ş. Tufan. “Nakîbüleşraf,” Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), c.32, ss.322-324.
• Can, Ulviye Sevde. “Osmanlı Tefsir Geleneğinde Mukaddime Haşiyeciliği –Zeyrekzade Muhammed b. Muhammed’in İrşâdü’l-Akli’s-Selîm Mukaddimesi Haşiyesi Örneği-,” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2019.
• Coşkun, Ali Osman. “Seyrekzâde Meḥmed Âsım,” Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), c.32, s.38.
• Demir, Mahmut. Hadis ve İdeoloji. Ankara: OTTO Yayınları, 2015.
• Duman, M. Zeki ve Mustafa Altundağ. “Hurûf-ı Mukattaa,” Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), c.18, ss.401-408.
• Dumlu, Emrullah. “XVI. Yüzyıl Osmanlı Uleması Arasında Para Vakıfları Etrafında Cereyan Eden Tartışmalar (Ebussuʿūd, İbn Kemal - Çivîzâde, Birgivī),” Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlahiyat Tetkikleri Dergisi (İLTED) 44 (2015), ss.303-337.
• Durmuş, İsmail. “İstînâf,” Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), c.23, ss.367-368.
• Düzdağ, Ertuğrul. Şeyhülislam Ebussuʿūd Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı. İstanbul, 1983.
• Ebū’l-Meyāmīn Muṣṭafā b. ʿAlī. Risāle fī’l-İstiʿāre. Süleymaniye Kütüphanesi-Kasidecizade, no.675, vv.218-226.
• Ekinci, Mustafa. “Erdebil Tekkesi’nin Kuruluşu, Gelişmesi ve Anadolu’daki Dinî ve Siyasî Faaliyetleri,” Yayımlanmamış Doktora Tezi, Harran Üniversitesi, Şanlıurfa, 1997.
• Ekinci, Ramazan. “Uşşâkîzâde Hasîb Efendi’nin Zeyl-i Şakâ’ik’ı ile Şeyhî Mehmed Efendi’nin Vekâyi‘ü’l-Fuzalâ’sının Mukayesesi,” Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi 3:5 (2016), ss.25-48.
• Ekinci, Ramazan. “Giriş,” Haz. R. Ekinci, Zeyl-i Şakâ’ik: Uşşâkîzâde’nin Şakâ’ik Zeyli (İstanbul: TYEK Başkanlığı, 2017.) içinde, ss.25-84.
• Erkoçoğlu, Fatih. “Kutsal(laştırılmış) Bir Mekan: Kerbela (Osmanlı Hakimiyetinin Sonuna Kadar),” Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14:1 (2010), ss.277-320.
• el-Fenārī, Şemsuddīn Muḥammed b. Ḥamza. Tefsīru’l-Fātiḥa. Süleymaniye Kütüphanesi-Amcazade Hüseyin, no.33, vv.1a-190b.
• Furat, Ayşe Zişan. “XV.-XVI. Yüzyıl Osmanlı Eğitimini Anlamada Bir Kaynak Olarak Taşköprülü-zâde’nin eş-Şekâ’iku’n-Nu’mâniye’si,” Hidayet Aydar (ed.), İslam Te’lif Geleneğinde Biyografi Yazıcılığı (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018) içinde, ss.269-295.
• el-Ġazzī, Necmuddīn Muḥammed b. Muḥammed. Kevākibu’s-Sāʾira bi Aʿyāni’l-Miʾeti’l-ʿĀşira. Tah. Ḫalīl Manṣūr. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1997.
• Gel, Mehmet. “Kanûnî Devrinde Vüzerâ Gölgesinde “Vakfa İlave Mülkün Satışı” Üzerine Bir Hukukî Tartışma: “Da‘vâ-yı Âsiyâb,” Belleten 77:280 (2013), ss.927-953.
• Ghereghlou, Kioumars. “A Safavid Bureaucrat in the Ottoman World: Mirza Makhdum Sharifi Shirazi and the Quest for Upward Mobility in the İlmiye Hierarchy,” Osmanlı Araştırmaları Dergisi 53 (2019), ss.153-194.
• Gökbilgin, M. Tayyib. “Boğaziçi,” Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), c.6, s.251-262.
• el-Ḥalebī, İbrāhīm. Niʿmetu’ẕ-Ẕerīʿa fī Nuṣrati’ş-Şerīʿa. Süleymaniye Kütüphanesi-Laleli, no.2453.
• Has, Şükrü Selim. “Halebî, İbrâhîm b. Muhammed,” Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), c.15, ss.231-232.
• Işık, Ayhan. “Osmanlı Devleti’nde Nakîbü’l-Eşrâflık Müessesesi ve Meşîhat Arşivindeki Nakîbü’l-Eşrâf Defterleri,” Alevilik Araştırmaları Dergisi 8 (2014), ss.213-285.
• İbn Nuceym, Zeynuddīn b. İbrāhīm el-Mıṣrī. el-Eşbāh ve’n-Neẓāʾir. Kastamonu Yazma Eser Kütüphanesi, no.1550, vv.1-147b. İpekten, Haluk. “Atâî, Nevʿīzāde,” Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), c.4, ss.40-42.
• Kalaycı, Mehmet. Osmanlı Sünniliği: Tarihsel-Sosyolojik Bir Tahlil Denemesi. Ankara: Otorite Yayınları, 2015.
• Kalaycı, Mehmet. “Kadızadeliler-Halvetiler Gerilimin Odağında Bir İsim: Sünbül Sinan el-Amasi ve er-Risaletü't-Tahkikiyye Adlı Eseri,” Ş. Özdemir-A. Gün (ed.), Uluslararası Amasya Alimleri Sempozyumu Bildiriler Kitabı (Amasya: Amasya Üniversitesi, 2017) içinde, c.1, ss.581-591.
• Kātib Çelebi, Keşfu’ẓ-Ẓunūn ʿan Esāmī’l-Kutub ve’l-Funūn. Neşr. M. Şerefettin Yaltkaya-Kilisli Rifat Bilge. Ankara: Türk Tarihi Kurumu Yayınları, 2014.
• Kavalcıoğlu, Abdullah. “Zeyrekzâde Emrullah Muhammed’in Kur’ân Okuma Karşılığı Ücret Alma Meselesine Dair Risalesi: İnceleme ve Tahkik,” Diyanet İlmî Dergi 56 (2020), ss.415-442.
• Kavalcıoğlu, Abdullah. “16. Yüzyıl Osmanlısında Kur’ân Okuma Karşılığı Ücret Alma Tartışmaları: Birgivî Zeyrekzâde Örneği,” İlahiyat Tetkikleri Dergisi 54:2 (2020), ss.303-328. Kemālpaşazāde, Şemseddīn Aḥmed Efendi. Fetvā-yı Kemālpaşazāde Der Ḥaḳḳı Kızılbāş. Süleymaniye Kütüphanesi-Esad Efendi, no.3548, v.45a-b.
• Kemālpaşazāde, Şemseddīn Aḥmed Efendi. Risāle fī İkfāri’r-Rafaḍa. Süleymaniye Kütüphanesi-Ayasofya, no.4794, v.43a.
• Kutlu, Sönmez. “Tarihsel Süreçte Aleviliğin Yazılı Kaynaklarında Yapılan Metin Tahrifâtı: Safvetu’s-Safâ’nın Türkçe Çevirileri Örneklemi Üzerinden,” Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi [Mevlânâ’ya Armağan Sayısı] 8:20 (2007), ss.21-32.
• Küçükdağ, Yusuf ve Bilal Dedeyev. “Safevîlerin Nesebine Farklı Bir Bakış,” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 2:6 (2009), ss.415-424.
• Mecdī Meḥmed Efendi. Ḥadāʾiḳu’ş-Şaḳāʾiḳ. Haz. Abdülkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Mirzā Maḫdūm, Muʿīnuddīn Eşref el-Ḥuseynī. en-Nevāḳıḍ ʿalā’r-Ravāfıḍ. Süleymaniye Kütüphanesi-Laleli, no.2231.
• Müderrisoğlu, Fatih. “Menzil Kavramı ve Osmanlı Devleti’nde Menzil Yerleşimleri,” Hasan Celal Güzel ve diğerleri (ed.). Türkler (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002) içinde, c.10, ss.920-926.
• Nev‘îzâde Atâyî. Hadâ’iku’l-Hakâ’ik fî Tekmileti’ş-Şakâʾik. Haz. Suat Donuk. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Onuş, Muhammed Usame. “Bir Osmanlı Âlimi Veliyyüddin Cârullah Efendi’nin Terceme-i Hâli,” Berat Açıl (ed.). Osmanlı Kitap Kültürü: Cârullah Efendi Kütüphanesi ve Derkenar Notları (Ankara: İlem Kitaplığı & Nobel Yayınları) içinde, 2015, ss.17-46.
• Özcan, Abdülkadir. “eş-Şekāiku’n-Nu‘mâniyye,” Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), c.38, ss.485-486.
• Özen, Şükrü. “Teftâzânî,” Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), c.40, ss.299-308.
• Saḥḥāflar Şeyḫizāde, Aḥmed Naẓīf Efendi. Riyāḍu’n-Nuḳabāʾ. Süleymaniye Kütüphanesi-Hacı Mahmud, no.4590, vv.1-38.
• Selânikî Mustafa Efendi. Târîh-i Selânikî. Haz. Mehmet İpşirli. Ankara: TTK Yayınları, 1999.
• Sunar, Hüseyin Sırrı. “Emrullah Muhammed b. Zeyrek’in Şerhu Mesâliki’l-Halâs fî Mehâliki’l-Havâs Adlı Eserinin Edisyon Kritiği,” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, 2015.
• Şahin, Hanifi. Şiîlerin Gözüyle Sünnîler: İlk Dönem Şiî Kaynaklarda Sünnî Algısı. İstanbul: Mana Yayınları, 2016.
• Şeyhî Mehmed Efendi. Vekâyi‘u’l-Fuzalâ’. Haz. Ramazan Ekinci. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, 2018.
• Taşköprīzāde, ʿİṣāmuddīn Aḥmed Efendi. eş-Şaḳāʾiḳu’n-Nuʿmāniyye. Milli Kütüphane-Adnan Ötüken, 944; Süleymaniye Kütüphanesi-Carullah, no.1613.
• Taşköprülüzâde Ahmed Efendi. eş-Şakâ’iku’n-Nu‘mâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye: Osmanlı Âlimleri. Haz. M. Hekimoğlu. İstanbul; Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Tatcı, Mustafa ve Cemal Kurnaz. “Şâbân-ı Velî,” Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), c.38, ss.208-209.
• Tezcan, Baki. The Second Ottoman Empire: Political and Social Transformation in the Early Modern World. New York: Cambridge University Press, 2010.
• Yakar, Fatih. “Birgivi’nin ‘İkazü’n-Nâimin ve İfhâmü’l-Kâsırin’ Adlı Risalesi Çerçevesinde Para ile Kur’ân Okumanın Fıkhi Tahlili,” Mustafa Bayyiğit ve diğerleri (ed.), Balıkesirli Bir İslam Âlimi: İmam Birgivī (Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2019) içinde, c.1, ss.219-233.
• Zemahşerî. el-Keşşâf ‘an Hakā’ikı Gavâmidı’t-Tenzîl ve ‘Uyûni’l-Ekāvîl fî Vucûhi’t-Te’vîl. Çev. M. Coşkun ve diğerleri. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Zeyrekzāde, Emrullāh Meḥmed Efendi. Risāle fī Cevāzi Aḫẓi’l-Ucra li Ḳırāʾati’l-Ḳurʾān. Süleymaniye Kütüphanesi-Kasidecizade, no.710, vv.10-16; Süleymaniye Kütüphanesi-Serez, no.1559, vv.112-113.
• Zeyrekzāde, Emrullāh Meḥmed Efendi. Şerḥu Dībāceti Tefsīri Ebī’s-Suʿūd. Süleymaniye Kütüphanesi-Hacı Mahmud, no.249, vv.1-69; Şerḥ ʿalā Evāʾili Tefsīri Ebī’s-Suʿūd. Süleymaniye Kütüphanesi-Reşid Efendi, no.41, vv.1-53.
• Zeyrekzāde, Emrullāh Meḥmed Efendi. Şerḥu Dībāceti’r-Risāle fī’l-İstiʿāre. Süleymaniye Kütüphanesi-Kasidecizade, no.675, vv.227-228.
• Zeyrekzāde, Emrullāh Meḥmed Efendi. Şerḥu Mesāliki’l-Ḫalāṣ fī Mehāliki’l-Ḫavāṣ. Süleymaniye Kütüphanesi-Laleli, no.2979, vv.1-58; Beyazıd Yazma Eser Kütüphanesi-Veliyyüddin Efendi, no.2830, vv.1-49.
• Zeyrekzāde, Emrullāh Meḥmed Efendi. Taʿlīḳāt li-Keşfi’l-Mevāḍıʿ mine’l-Keşşāf fī Evāʾili Sūreti’l-Aʿrāf. Manisa Yazma Eser Kütüphanesi, no.2951, vv.63-65.
• Zeyrekzāde, Emrullāh Meḥmed Efendi. Taʿlīḳāt ʿalā’l-Eşbāh ve’n-Neẓāʾir. Süleymaniye Kütüphanesi-Nafiz Paşa, no.255, vv.1-103; Süleymaniye Kütüphanesi-Mehmed Nuri Efendi, no.182.